علیرضا رجایی در شرق نوشت: افغانستان در یکی از پیچیده ترین و حساس ترین مقاطع تاریخ سیاسی خود قرار گرفته است. بیش از چهار سال از فروپاشی جمهوری و بازگشت طالبان به قدرت می گذرد؛ چهار سالی که در آن افغانستان نه تنها شاهد عقبگردهای عمیق در عرصه های حقوق بشری، اجتماعی و اقتصادی بوده، بلکه به میدان بازی های منطقه ای و رقابت های نیابتی تبدیل شده است.

در همین فضای سنگین و پرابهام، تلاش های تازه ای از سوی برخی قدرت های منطقه ای، حلقه های اقتصادی و شماری از چهره های سیاسی داخلی و برون مرزی در جریان است تا طالبان را تطهیر و اپوزیسیون را به سازش با این گروه تشویق کنند.

این روند که با شدت گرفتن اختلافات میان طالبان و برخی دولت های همسایه و افزایش نگرانی های امنیتی در سطح منطقه هم زمان شده، شایسته یک هشدار جدی است، زیرا پروژه تطهیر طالبان مغایر منافع ملی افغانستان و مخرب امنیت منطقه ای است. این پروژه نه بر اساس منطق سیاسی بنا شده و نه در پی حل بحران است؛ بلکه تلاشی است برای بازتولید یک نظم تحمیلی که مردم افغانستان در آن هیچ نقشی ندارند. در این یادداشت تلاش می شود ابعاد پنهان و آشکار این پروژه، سودبرندگان آن، پیامدهای داخلی و منطقه ای آن و خطراتی که می تواند برای آینده کشور رقم بزند، با صراحت و دقت تحلیل شود.

نخستین نکته ای که باید مورد تأکید قرار گیرد، این است که طالبان به هیچ وجه نماینده اراده مردم افغانستان نیستند. این گروه با زور اسلحه، فروپاشی ساختار، ریزش ارتش و خلأهای امنیتی که در پی خروج شتاب زده آمریکا ایجاد شد، بر کشور مسلط شدند. طالبان هیچ گاه از مسیر صندوق رأی، مشارکت عمومی یا سازوکارهای مشروعیت بخش سیاسی وارد قدرت نشده اند.

ادعای حاکمیت ملی توسط طالبان چیزی جز تحریف حقیقت نیست. چهار سال کارنامه طالبان نشان می دهد که این گروه کوچک ترین اعتقادی به مشارکت سیاسی، حقوق شهروندی یا نظم مدنی ندارد. حذف زنان از تمام عرصه های اجتماعی، سرکوب رسانه ها، محدودسازی اقوام و مذاهب، بازداشت های خودسرانه، ناپدیدسازی های اجباری، تبعیض سازمان یافته و مدیریت قبیله ای قدرت، همگی نشان می دهد که طالبان همان گروه 25 سال پیش اند، فقط با تجربه بیشتر در تاکتیک های کنترل جامعه. در چنین وضعیتی، سخن گفتن از عادی سازی طالبان یا تثبیت طالبان به عنوان حاکمیت اجتناب ناپذیر نه تنها انکار درد مردم افغانستان است، بلکه تلاشی برای پاک سازی حافظه تاریخی و جرم زدایی از گروهی است که ماهیت آن با اصول مدنیت و حاکمیت مردم در تضاد مطلق قرار دارد.

اینکه چه کسانی در تلاش اند طالبان را قابل تعامل ، اصلاح پذیر یا واقعیت بلامنازع نشان دهند، پرسشی کلیدی است. بررسی ها و تحولات اخیر نشان می دهد که سه دسته اصلی از این پروژه سود می برند:

1. شبکه های اقتصادی خاکستری و تجارت غیرشفاف: در وضعیت کنونی افغانستان، بخش قابل توجهی از تجارت، سرمایه گذاری و انتقال کالا در فضای غیررسمی و بدون نظارت صورت می گیرد. طالبان ساختارهای رسمی اقتصادی را تضعیف کرده و بسترهای گسترده ای برای شبکه های قاچاق، مافیای مواد مخدر، تجارت سوخت، انتقال غیرقانونی مواد خام، استخراج خودسرانه معادن و فساد مالی فراگیر فراهم کرده اند.

برخی دولت های منطقه از این وضعیت سود می برند؛ زیرا در چارچوب چنین اقتصاد خاکستری ای، هزینه معامله کاهش می یابد و سودهای کلان تولید می شود. برای این شبکه ها، نبود یک دولت مشروع و پاسخ گو در افغانستان سودآور است. در نتیجه، تثبیت طالبان اگر به زیان مردم افغانستان باشد، برای آنان مطلوب است.

2. محاسبات امنیتی و ژئوپلیتیکی منطقه: برخی قدرت های منطقه ای طالبان را ابزاری برای فشار بر رقبای خود یا مدیریت تهدیدهای مشترک می دانند. برای آنان طالبان یک حکومت نیستند؛ بلکه یک ابزار هستند، ابزاری برای کنترل تحرکات امنیتی، مهار جریان های رقیب و تأثیرگذاری بر معادلات منطقه ای.

در نگاه چنین کشورهایی، افغانستان میدان رقابت است نه شریکی در امنیت جمعی. در این چارچوب، هرگونه تغییر در ساختار سیاسی افغانستان می تواند توازن قدرت منطقه را بر هم بزند، بنابراین آنان تلاش می کنند طالبان در قدرت بمانند، حتی اگر این ماندن به قیمت تخریب آینده افغانستان و افزایش ناامنی در بلندمدت تمام شود.

3. چهره ها و جریان هایی که آینده شخصی شان را بر آینده ملت ترجیح می دهند: این بخش از مسئله شاید خطرناک ترین آن باشد. برخی چهره های سیاسی افغان که در چهار سال گذشته نقش روشنی نداشتند یا جایگاه شان تضعیف شده، تلاش می کنند با نزدیک شدن به طالبان جایگاهی برای خود بیابند. برای آنان، سیاست نه ابزاری برای دفاع از مردم بلکه سکویی برای کسب قدرت است. چنین افرادی با تطهیر طالبان در واقع معامله می کنند: سکوت در برابر ظلم در ازای سهمی در قدرت. این نوع نگاه، بزرگ ترین خیانت به مردم افغانستان است؛ خیانتی که تاریخ آن را فراموش نخواهد کرد.

تلاش برای کشاندن اپوزیسیون به میز سازش در شرایطی که طالبان هیچ تغییری در ساختار و رفتار خود نداده اند، یک حرکت خطرناک و محاسبه نشده است. این روند سه پیامد فوری دارد: 1. بی اثرشدن اپوزیسیون سیاسی، 2. انزوای نیروهای مقاومت ملی و 3. تثبیت ساختار استبدادی طالبان. سازش در چنین شرایطی نه راه حل بحران بلکه مشروعیت بخشیدن به بحران است. اما کسانی که به دنبال ترویج این سازش هستند، دقیقاً می دانند که هدف شان حل بحران نیست؛ بلکه تثبیت نظم تحمیلیِ کنونی است.

برخی کشورها تصور می کنند همکاری با طالبان می تواند امنیت کوتاه مدتی ایجاد کند، اما این تصور خطرناک و ساده انگارانه است. چرا؟ زیرا طالبان به عنوان یک ساختار ایدئولوژیک افراطی، ماهیتی برون ریزکننده بحران دارند.

1. گسترش افراط گرایی در منطقه: افغانستانِ تحت حکومت طالبان به بستری برای رشد جریان های تندرو تبدیل شده؛ گروه هایی که دیر یا زود تهدیدی برای امنیت کشورهای همسایه خواهند شد.

2. افزایش مهاجرت های اجباری: فقر، ناامنی، بیکاری و سرکوب اجتماعی میلیون ها افغان را به مهاجرت اجباری سوق داده و این روند ادامه خواهد یافت.

3. رشد شبکه های قاچاق: مواد مخدر، سوخت، انسان، سنگ های قیمتی، سلاح؛ تمام اینها امروز از مسیر افغانستان مدیریت می شود.

4. بی ثباتی مرزی: تنش های طالبان با برخی همسایگان نشان می دهد ادامه این وضعیت، امنیت مرزی را شکننده تر خواهد کرد.

بنابراین پروژه تطهیر طالبان نه تنها مغایر با منافع داخلی افغانستان است، بلکه مغایر با منافع استراتژیک کل منطقه است.

طالبان بارها وعده تغییر دادند؛ اما آنچه در چهار سال گذشته رخ داده، تنها تغییر در تاکتیک ها بوده نه در ماهیت. این گروه از نظر فکری، سیاسی و ساختاری غیرقابل اصلاح است. تجربه 28 سال گذشته نشان داده طالبان تنها زمانی تغییر می کنند که در برابر فشار قرار بگیرند، نه زمانی که برایشان فرش نرم مصالحه گسترده شود. هرگونه تلاش برای معرفی طالبان به عنوان یک حاکمیت قابل تعامل ، در عمل تلاشی برای تحریف واقعیت و پنهان کردن ماهیت خطرناک طالبان است.