جهت گیری جمعی با وقوع یک اتفاق یا شکل گیری جریانی که اغلب با حمله به یک شخص یا رخداد همراه می شود، از موضوعات رایج عصر حاضر است. پدیده ای که در روان شناسی اجتماعی به حرکت گله ای معروف است و در چند روز اخیر، به وفور شاهد نمونه هایی از آن بودیم. از حمله یکسویه به شروین حاجی پور گرفته تا ماجرای ماراتن کیش و یا حضور محمدرضا شایع در برنامه گنگ که اخیرا اتفاق افتاد.

به گزارش ایسنا، درباره تمام این رخدادها، شیوه واکنش جمعی موضوع قابل بررسی است که این سوال را مطرح می کند که چرا و چگونه نگاه جامعه به یک فرد یا اتفاق که تازگی دارد و گاهی حتی ابعاد مثبتی از ساختارشکنی را هم دربرمی گیرد، به راحتی تحت تأثیر یک جریان قرار می گیرد و مردم به واسطه آن، همان مسیر حرکت گله ای را دنبال می کنند؟

برای رسیدن به پاسخ این سوال با امان الله قرایی مقدم، جامعه شناس به گفت وگو پرداختیم.

امان الله قرایی مقدم ابتدا با نگاهی به بحث محبوبیت یک فرد یا اتفاق و واکنش هایی که در ادامه درخصوص آن شکل می گیرد، بیان کرد: در جامعه شناسی، به ویژه در نظریه بوردیو، محبوبیت نوعی سرمایه نمادین است؛ سرمایه ای که واقعی و مادی نیست بلکه کاملاً به بازشناسی جمعی وابسته است. این سرمایه فقط تا زمانی معتبر است که در گفتمان غالب جامعه تأیید شود. به همین دلیل، محبوبیت نه ذاتی است و نه پایدار؛ مشروط است و جامعه هر لحظه می تواند آن را پس بگیرد.

او افزود: جالب اینجاست که این جریان اغلب با یک اتفاق کوچک شروع می شود؛ یک جمله ناموفق، یک ویدئو، یک موضع گیری سیاسی یا حتی یک شایعه، موضوعی که از نظر عینی ممکن است مهم نباشد، اما از نظر نمادین بسیار اهمیت داد، چون قابل تفسیر، قابل برچسب زنی و قابل تقطیع رسانه ای است. همین ویژگی ها آن را به جرقه یک بحران بزرگ تبدیل می کند.

نقش رسانه ها و شبکه های اجتماعی هم موضوع دیگری است که قرایی درباره آن بیان کرد: اینجا به مرحله بازقاب بندی رسانه ای می رسیم که نقطه کلیدی ماجرا است. رسانه ها آن رویداد را از زمینه اصلی اش جدا می کنند و در قالب یک روایت اخلاقی بازسازی می کنند؛ مثلاً می گویند این فرد بی احترام است یا این رفتار نشانه ریاکاری است .

در این مرحله، فرد دیگر صرفاً یک چهره هنری یا ورزشی نیست، بلکه به یک مسئله اخلاقی عمومی تبدیل می شود. در این نقطه شرایط کلاسیک اثر گله ای و آنچه به آن آبشار اطلاعاتی می گوییم، فعال می شود. اکثر مردم اطلاعات کامل ندارند و وقت بررسی هم ندارند، اما نشانه های اجتماعی بسیار قوی است؛ حجم بالای توییت ها، ترند شدن هشتگ ها، واکنش افراد مرجع. فرد با خودش می گوید: اگر این همه آدم ناراحت اند، حتماً موضوع جدی است.

وی ادامه داد: در این مرحله مسئله دیگر درست یا غلط بودن نیست؛ مسئله این است که تو طرف کی هستی. سکوت به عنوان همدستی تلقی می شود، دفاع هزینه اجتماعی دارد اما حمله کردن همسویی با جمع و حتی کسب سرمایه نمادین محسوب می شود. این جاست که فشار هنجاری رفتار افراد را هدایت می کند.

شکل گیری خشونت عیان هم از دیگر موضوعاتی است که این جامعه شناس با اشاره به آن گفت: این اتفاق همان چیزی است که بوردیو از آن با عنوان خشونت نمادین یاد می کند. خشونتی بدون زور فیزیکی اما با تخریب حیثیت و هویت اجتماعی فرد. اخلاق زدگی باعث می شود حمله کنندگان خود را مهاجم نبینند، بلکه مدافع ارزش ها تصور کنند. در نتیجه، شدت حمله توجیه پذیر می شود و احساس گناه تقریباً از بین می رود.

قرایی در پاسخ به این سوال که چه چیزی باید اتفاق بیفتد تا حمله ها ادامه داشته باشند؟ عنوان کرد: باید پیچیدگی انسانی حذف شود. فرد از یک انسان چندلایه به نماد خطا تقلیل می یابد، گذشته مثبتش پاک می شود و کل هویتش به همان یک خطا فروکاسته می شود. این فرآیند بسیار شبیه محاکمه توده ای است؛ چیزی که امروز از آن با عنوان Cancel Culture یاد می کنیم. همچنین در این فضا دفاع نیازمند تحلیل است، برخلاف موج حرکت می کند و مدافع را در معرض حمله قرار می دهد. به همین دلیل، حتی طرفداران سابق سکوت می کنند. این سکوت به اشتباه به عنوان تأیید موج تعبیر می شود و همین، حمله را قوی تر می کند.

وجود گسترده بحث اثر گله ای نیز موردی است که این جامعه شناس پیرامون آن افزود: از نگاه جامعه شناختی، اثر گله ای در همه جوامع وجود دارد، اما شدت، سرعت و شکل بروز آن کاملاً به شرایط ساختاری هر جامعه بستگی دارد. هیچ جامعه ای کاملاً مصون نیست، اما همه جوامع هم به یک اندازه آسیب پذیر نیستند. اثر گله ای ذاتی روان انسان نیست. این پدیده زمانی فعال می شود که فرد درون ساختارهایی قرار بگیرد که پر ازعدم قطعیت، فشار هنجاری و توزیع نابرابر اطلاعات است. وقتی فرد احساس می کند اطلاعاتش ناکافی است یا تصمیم مستقل برایش پرهزینه می شود، به رفتار جمع پناه می برد.

این استاد دانشگاه تصرح کرد: این رفتار معمولاً در جوامعی که با نااطمینانی ساختاری بالا روبه رو هستند، یعنی نااطمینانی اقتصادی، سیاسی یا ارزشی، بیشتر رخ می دهد. در این جوامع آینده قابل پیش بینی نیست، قواعد بازی مدام تغییر می کند و اعتماد به نهادها پایین است. نتیجه طبیعی این وضعیت این است که افراد برای تصمیم گیری، به نشانه های جمعی تکیه می کنند. در واقع می توان گفت بحران های اجتماعی، اثر گله ای را تقویت می کنند… جوامع بحران زده، اقتصادهای ناپایدار یا دوره های گذار سیاسی، بسترهای کلاسیک تشدید اثر گله ای هستند. در این فضاها، عقلانیت فردی ضعیف نمی شود، بلکه بی پناه می شود.

نقش نهادهای اجتماعی در این میان و همچنین چند قطبی شدن جامعه هم از دیگر موضوعاتی است که قرایی با یادآوری آن گفت: این جا به مسئله ضعف نهادهای میانجی می رسیم. وقتی رسانه مستقل، احزاب، انجمن ها و دانشگاه ها ضعیف باشند، اطلاعات پالایش نمی شود.

تحلیل تخصصی کنار می رود و هیجان جای آن را می گیرد. در چنین شرایطی، افکار عمومی حالت توده ای پیدا می کند و اثر گله ای جای عقلانیت نهادی را می گیرد. همچنین در جوامعی که دچار قطبی سازی شدید ارزشی هستند، اثر گله ای شکل خاصی پیدا می کند. این جا دیگر فقط تقلید ساده نیست، نوعی بیعت نمادین است. جامعه به دوگانه های ما/آن ها یا خیر/شر تقسیم می شود، بی طرفی پذیرفته نیست و حتی سکوت هم به عنوان موضع گیری تعبیر می شود. فشار هنجاری در این فضا به اوج می رسد.

اساسا در جوامعی که سرمایه اجتماعی افقی پایین است و اعتماد بین مردم کم است، افراد کمتر به قضاوت شخصی یکدیگر اعتماد می کنند. در عوض به حجم جمع اعتماد می کنند. یعنی کمیت جای کیفیت را می گیرد و همین، اثر گله ای را تشدید می کند.

نقش آموزش در این مسیر چیست؟ قرایی در پاسخ به آن عنوان کرد: آموزش تفکر انتقادی، منطق، سواد رسانه ای و حتی تحمل ابهام، باعث می شود افراد کمتر نیاز داشته باشند تصمیم خود را به جمع بسپارند. در این جوامع، فردیت نهادینه شده است؛ یعنی اختلاف نظر مشروع است و هزینه مخالفت پایین تر است.

شدت یافتن بحث اثر گله ای نیز از نکاتی است که این جامعه شناس درباره اش گفت: توسعه این موضوع به خاطر نقش تکنولوژی و شبکه های اجتماعی رخ داده است، این فضاها نشانه های جمعی را بزرگ نمایی می کنند؛ لایک، فالو و ترند جای استدلال را می گیرد. الگوریتم ها هم محتوای هیجانی و قطبی را تقویت می کنند. بنابراین اثر گله ای امروز جهانی تر شده، اما هنوز نابرابر عمل می کند.

همچنین وقتی چهار عامل هم زمان وجود داشته باشد، یعنی عدم قطعیت ساختاری، ضعف نهادهای میانجی، قطبی سازی ارزشی و فشار شدید شبکه های اجتماعی، اثر گله ای هم شدیدتر می شود. اثر گله ای نشانه بی عقلی مردم نیست؛ نشانه ی شرایطی است که عقلانیت فردی را پرهزینه و عقلانیت جمعیِ تقلیدی را کم هزینه می کند. اگر این شرایط را اصلاح نکنیم، نمی توانیم از مردم انتظار رفتار متفاوتی داشته باشیم.