حسن ظهوری در عصر ایران نوشت: سال 1787 میلادی، صادق خان زند در شیراز منتظر شنیدن خبرهای خوب از نبرد در خلیج فارس بود. او که هشت سال جنگ داخلی در ایران را پیش برده بود، اکنون گمان می کرد با پیروزی در جنگ بحرین و بازگرداندن این استان جداشده از ایران، می تواند درس مهمی به عموها و عموزاده هایش بدهد و دوباره قدرت زندیه را به رخ بکشد. آخرین خبرها می گفت ناوهای جنگی اش در نزدیکی جزیره حَوار لنگر انداخته است، اما ناگهان خبر شوکه کننده ای رسید: آقامحمدخان در راه شیراز بود. در حالی که صادق خان نیمی از سپاهش را به سوی بحرین فرستاده بود.

8 سال به عقب برگردیم، به سال 1779 میلادی، زمانی که کریم خان زند درگذشت. با مرگ او، خویشاوندانش برای به دست گرفتن سلطنت ایران جنگ بزرگی به راه انداختند. از یک سو صادق خان و از سوی دیگر لطف علی خان و در جبهه هایی دیگر فرماندهان، سرداران، عموها و عموزاده های کریم خان، بر سر حکومت ایران به جان هم افتادند. در شهرهایی چون تهران، شیراز، اصفهان، کرمان، تبریز و بوشهر، صدها هزار نفر کشته شدند.

اما آن چه در این میان در حال وقوع بود و ماجراجویان جنگ داخلی از آن غافل مانده بودند، بحرین بود. درست 4 سال پس از مرگ کریم خان، در قطر، عده ای از قبایل عرب به سرکردگی شیخ محمد بن آل خلیفه، رؤیای فتح بحرین را در سر می پروراندند.

بحرین جنوبی ترین خاک ایران در خلیج فارس بود و در طول تاریخ همواره به ایران تعلق داشت. هرچند بارها از ایران جدا شده بود، اما به دفعات و آخرین بار توسط نادرشاه افشار فتح شده و دوباره به تقسیمات کشوری ایران بازگردانده شده بود.

رؤیای شیخ محمد بن آل خلیفه اگر محقق می شد، می توانست برای سال ها بحرین را از ایران جدا کند. او نقشه حمله را که از سال ها پیش طراحی کرده بود، سرانجام در سال 1783 میلادی عملی کرد. او 2500 مرد جنگی را سوار بر 70 کشتی بادبانی بزرگِ مجهز به توپ، به سوی بحرین روانه کرد؛ جایی که شیخ نصر آل مذکور، آخرین حاکم منصوب از سوی ایران، در آن جا حکومت می کرد.

شیخ نصر از شیوخ شیعه ایرانی بود که توسط کریم خان زند منصوب شده بود. او خراج خوب به دولت زندیه می پرداخت و حتی گفته می شود تا 10 هزار تومان، یا معادل آن مروارید، به دربار زندیه ارسال می کرد. از آن جا که تجارت مروارید در میان اعراب سواحل جنوبی خلیج فارس پیشینه ای کهن داشت، او برای تأمین خراج، گاهی به کشتی های تجاری مروارید که عمدتاً متعلق به آل خلیفه بودند حمله و آن ها را غارت می کرد. همین حمله ها و غارت ها سبب شد آل خلیفه در اندیشه تصرف بحرین بیفتند؛ فکری که سرانجام عملی شد و بحرین در سال هزار و هفتصد هشتاد و سه میلادی به دست آل خلیفه اشغال شد.

نبرد فتح بحرین چندان به طول نینجامید. شیخ نصر نمی توانست در برابر ناوگان عظیم آل خلیفه که بریتانیایی ها و هلندی ها هم حمایتش می کردند مقاومت کند. او پس از مقاومتی کوتاه، به شدت زخمی شد و پس از شکستی که چندان دور از انتظار هم نبود، به بوشهر گریخت.

خبر به گوش صادق خان زند، لطف علی خان و دیگر طرف های درگیر در جنگ داخلی ایران رسید، اما شرایط میان آنان چنان وخیم بود که نمی توانستند به ماجرای بحرین رسیدگی کنند. شاید هر یک از آنان می اندیشید که پس از پیروزی و به دست گرفتن ایران، روزی بحرین را هم بازپس خواهند گرفت.

با این حال، شیخ نصر چندان به این رؤیاها دل خوش نبود. او چند حمله کوچک برای بازپس گیری بحرین ترتیب داد، اما همه آن ها با شکست های سنگین روبه رو شدند. بحرین در دست آل خلیفه باقی ماند تا روزی که صادق خان دوباره موفق شد شیراز را به کنترل خود درآورد.

او با خود می اندیشید که اکنون می تواند درسی عبرت آموز به دیگر مدعیان سلطنت در ایران بدهد و گمان می کرد با بازپس گیری بحرین، پیام روشنی به آنان خواهد فرستاد. اما یک مشکل بزرگ وجود داشت؛ پس از مرگ نادرشاه در سال 1747 و فروپاشی ناوگان دریایی ایران، در زمان کریم خان هم این ناوگان احیا نشد.

صادق خان تصمیم گرفت هر مقدار کشتی در اختیار دارد به نبرد بازپس گیری بحرین بفرستد. او 12 کشتی بزرگ آماده کرد، 1500 سرباز را سوار آن ها و فرماندهی را به میرزا مهدی بیگ، حاکم بندرعباس، سپرد.

ناوگان ابتدا در قشم توقف آذوقه جمع آوری کرد و برای نبرد آماده شد. سپس به جزیره حَوار رفت و در نزدیکی بحرین لنگر انداخت. در همین زمان خبر حمله آقامحمدخان به گوششان رسید. همه چیز در شیراز در حال دگرگونی بود.

این خبر به گوش ملوانانی که چند ماه حقوق نگرفته بودند هم رسید و شورشی درگرفت. فرماندهان کشتی ها از میرزا مهدی بیگ خواستند که به بندرعباس بازگردند. آنان می ترسیدند اگر صادق خان سقوط کند و شیراز به دست آقامحمدخان بیفتد، دیگر پشتیبانی نداشته باشند. سرانجام عقب نشینی کردند. اما با خشم صادق خان روبه رو شدند. برخی از آنان را کور و برخی دیگر را اعدام کرد.

خبر به گوش آل خلیفه رسید که کشتی های ایرانی بدون شلیک حتی یک گلوله توپ، مجبور به بازگشت شده اند. آن ها جشن مفصلی برپا کردند و آن روز را با عنوان فرار ناوگان ایرانی بدون جنگ نام گذاری کردند. این عقب نشینی پیامدهای سنگینی داشت. آل خلیفه که تا آن زمان برای جلوگیری از حمله ایران، کم وبیش خراجی به حاکمان زند می داد، پس از این واقعه تصمیم گرفت دیگر هیچ خراجی به ایران نپردازد.

سرانجام آقامحمدخان با فتح شیراز، به حکومت زندیه پایان داد و در سال 1796 میلادی تاج گذاری کرد. در همان زمان تصمیم گرفت نامه ای تهدیدآمیز به شیخ احمد آل خلیفه بنویسد و او را تهدید کرد که اگر به ایران خراج ندهد، به بحرین حمله خواهد کرد. شیخ احمد چندباری به او خراج داد، اما پس از ماجرایی تصمیم گرفت دیگر خراجی به ایران ندهد.

در این زمان، نزدیک به 15 سال از حکومت آل خلیفه بر بحرین می گذشت. آنان سکه ضرب کرده بودند و تجارت دریایی منطقه را بدون مشارکت ایران رونق داده بودند. این مسئله برای ایرانیان خوشایند نبود، اما کار چندانی از دستشان برنمی آمد.

پس از تثبیت قدرت آل خلیفه، آن هم با حمایت بریتانیا، بازگرداندن شرایط به دوران پیش از مرگ کریم خان بسیار دشوار شده بود. در سال 1798، کمپانی هند شرقی بریتانیا تصمیم گرفت بحرین را به پایگاه راهبردی خود برای مقابله با دزدان دریایی در خلیج فارس تبدیل کند. این اقدام، عملاً آل خلیفه را از پرداخت خراج به ایران منصرف کرد.

آقامحمدخان چندین بار تلاش کرد نیروهای دریایی را به سوی بحرین روانه کند، اما هر بار ناگهان ناوگان قدرتمند بریتانیا در منطقه ظاهر می شد. حتی یک بار که قرار بود از بوشهر حمله ای به سمت بحرین آغاز شود، ناوگان بریتانیا در بوشهر لنگر انداخت و ایرانیان مجبور شدند از این حمله صرف نظر کنند. با این حال، ایران هرگز از ادعای خود دست نکشید و همواره اعلام می کرد که بحرین بخشی از خاک ایران است که در اشغال آل خلیفه قرار دارد.

ماجرا در سال 1820 پیچیده تر شد؛ زمانی که بریتانیا با شیوخ بحرین معاهدات دریایی امضا کرد و بحرین عملاً تحت الحمایه این کشور قرار گرفت. بعدها در سال 1861، با امضای معاهدات تکمیلی، بحرین به مستعمره ای غیررسمی از بریتانیا تبدیل شد. با این حال، ایران همچنان از ادعای خود عقب نشینی نکرد.

با به قدرت رسیدن رضاشاه پهلوی، ایران بارها از بریتانیا خواست بحرین را به ایران بازگرداند؛ درخواست هایی که چندان مورد توجه قرار نگرفت. این روند تا سال هزار و نهصد و شصت ادامه یافت، زمانی که بریتانیا اعلام کرد قصد دارد تا سال هزار و نهصد و هفتاد و یک از خلیج فارس و شرق سوئز خارج شود.

در آن زمان، ایران تحت سلطنت محمدرضاشاه بود. او بیم آن داشت که بریتانیا با تشکیل اتحادیه های عربی، بحرین را به طور کامل از ایران جدا کرده و به سمت استقلال دائمی سوق دهد. از همین رو، بارها تأکید می کرد که بحرین بخشی از خاک ایران است و از ایران جدا نخواهد شد.

اما تنها بحرین نبود که برای شاه ایران نگرانی ایجاد کرده بود. زمزمه های جداسازی جزایر سه گانه، تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی هم بحران را تشدید می کرد. آن هم در دورانی که محمدرضا شاه روابط خوبی با غرب پیدا کرده و در آستانه خرید تجهیزات نظامی پیشرفته قرار داشت.

به همین دلیل، در سال 1968، در سفر به هند مصاحبه ای انجام داد که همان مصاحبه، مبنای اقداماتی از سوی بریتانیا و سازمان ملل شد که در جداسازی بحرین از ایران بی تأثیر نبود. او در آن مصاحبه گفت: بحرین جزیی از خاک ایران است، مگر آن که خود بحرینی ها نخواهند متعلق به ایران باشند.

او بر این باور بود که بحرین بیش از 180 سال است که از ایران تبعیت نمی کند و سرمایه گذاری برای بازگرداندن آن سودمند نیست؛ شاید به همین دلیل آن سخنان را در هند بیان کرد.

بریتانیا پیش از خروج از خلیج فارس، حل وفصل ماجرای بحرین را به سازمان ملل سپرد. در سال 1971، هیئتی حقیقت یاب از سازمان ملل وارد بحرین شد و با گروه های مختلف بحرینی، از جمله شیوخ، تجار، روحانیان شیعه و سنی، مردم محلی و به ویژه زنان، مصاحبه کرد. این هیئت پس از پایان کار، گزارشی به دبیرکل سازمان ملل ارائه داد و در آن اعلام کرد که مردم بحرین تمایلی به پیوستن به ایران ندارند؛ گزارشی که ایران آن را یک نظرخواهی غیررسمی دانست، نه همه پرسی.

در نهایت، همه چیز به مذاکره انجامید. در سال 1971، بریتانیا، ایران و شیوخ عربِ آل خلیفه که در آن زمان امیرشان شیخ عیسی بن سلمان آل خلیفه بود بر سر میز مذاکره نشستند و درباره بحرین تصمیم گیری کردند.

قرار شد در ازای تثبیت حاکمیت ایران بر جزایر سه گانه، بحرین استقلال خود را به دست آورد. شاه همچنین نگران افزایش جمعیت عرب در ایران بود و می گفت سه میلیون عرب در ایران زندگی می کنند و نمی خواهد چهارصد هزار عرب دیگر نیز به آن افزوده شود. به همین دلیل جزایر سه گانه را نگه داشت و از بحرین صرف نظر کرد.

در 14 اوت سال 1971، بحرین رسماً استقلال خود را اعلام کرد. یک روز بعد، 15 اوت، ایران این استقلال را به رسمیت شناخت. چند روز بعد هم بحرین به عضویت سازمان ملل متحد و اتحادیه عرب درآمد.

با این حال، جزایر سه گانه هم به این سادگی در اختیار ایران قرار نگرفت. در همان زمان که بریتانیا در حال ترک منطقه بود، ایران از بیم اقدامات شیوخ نشین های اماراتی، ناوگان خود را به سوی جزایر سه گانه گسیل کرد و پرچم ایران را بر فراز این جزایر برافراشت.