استقلال، گمشده بزرگ در حوزه پژوهشگری؛ این خلاصه نگرانی پژوهشگرانی است که با نگاهی انتقادی به فضای پژوهشگری در ایران، معتقدند آنچه می تواند نتایج پژوهش ها را بدل به کاری اثربخش کند، کنشگری است.

به گزارش هم میهن، آن ها معتقدند اندیشکده ها و اندیشه ورزان می توانند مطالبه گری کنند و نیروی اجتماعی برای تغییر را رقم بزنند و اینها همان جاهایی هستند که می توانند نتایج پژوهش های پژوهشگران را به عرصه عمل و اثربخشی نزدیک کنند.

ازسوی دیگر، برخی دیگر بر این باورند که پژوهشگر مستقل بودن مانند راه رفتن روی صفحه ای داغ است و در نبود سازمان پژوهشی این اتفاق افتاده است. به گفته آن ها اغلب پژوهشگران، کارمند پژوهشگر در دانشگاه و ادارات مختلف اند و به همه این دلایل است که پژوهشگری، دیگر اثربخش نیست و در سطح باقی مانده است.

پژوهشگران اجتماعی سال هاست که درباره نقش پررنگ دولت ها در موسسات پژوهشی هشدار می دهند و این موضوع را از عواملی می دانند که سبب شده این موسسات کارکرد مورد قبولی نداشته باشند. درحال حاضر 58 موسسه پژوهشی زیرنظر وزارت علوم مشغول به کارند و این در حالی است که تلاش دولت ها برای استفاده از دانشگاه به عنوان نهاد سازنده شهروندانی همگن، مربوط به امروز و دیروز نیست. با وجود اینکه وجه رهایی بخش دانشگاه همواره علیه این وضعیت ایستاده، شاخص آزادی آکادمیک در ایران در پایین ترین بخش های رده بندی این شاخص قرار گرفته است.

پیش تر، حسین سیمایی صراف، وزیر علوم اعلام کرده بود حمایت مالی شایسته از پژوهشگران انجام نمی شود، زیرساخت های پژوهشی و آزمایشگاهی ضعیف است، ارتباطات بین المللی تقریباً صفر شده و تبادل استاد و دانشجو بسیار محدود است: طرح های بین المللی و مشترک، کم است و گاهی خارجی ستیزی نیز وجود دارد. این در حالی است که علم مرز ندارد و سرشت جهانی دارد.

به گفته او، هر عضو هیئت علمی در ایران حدود 0/9 مقاله تولید می کند درحالی که قانون، برنامه سرانه یک ونیم مقاله را مقرر کرده است. در دانشگاه های پیشرفته، این سرانه به سه و چهار مقاله هم می رسد.

موسسه رحمان به مناسبت هفته پژوهش، سلسله نشست هایی را برگزار کرده که در دو نشست اول به بررسی پژوهشگری در ایران به مثابه شغل یا دغدغه و نقد مؤسسات پژوهشی پرداخته است.

آذر تشکر، جامعه شناسی که این روزها خودش را به عنوان مربی زندگی معرفی می کند، در نشست اول خطاب به حاضران گفت: من با تلاش طولانی برای پژوهشگری مستقل و آزاد همدلم. او بر این باور است که تخیل پژوهشگر باید همین باشد: هرجا که استقلال فکری و آزادی طرح مسئله از او گرفته می شود، باید راهی برای آن پیدا کند و به خودش نزدیک تر شود.

در این نشست، زندگی پژوهشگر موضوع پژوهش بود: بازخوانی من باتوجه به سوالی که برای کل پنل مطرح شده، متکی بر تجربه شخصی من است. من در ساختار و مناسبات اجتماعی امروز و ارتباطی که ارزش هایم با ساختار دارد، صحبت می کنم.

تشکر در طول سه دهه فعالیت پژوهشی خود با بیش از 50 سازمان کار کرده است: این سازمان ها از سطح بین المللی تا محلی و محله ای و سازمان های سیاست گذار مانند مجلس و دولت بودند. من با سازمان های زیادی به عنوان پژوهشگر درگیر بودم و موضوعات متعددی مانند سیل، نظام آبیاری و بهره برداری زمین، مسئولیت اجتماعی، جابه جایی سکونتی، گردشگری، تعاونی، جامعه شهری و…

او همواره خواسته آنچه مشاهده کرده و دریافته را باید به شکل عمومی با جامعه در میان بگذارد و به همین دلیل با رسانه ها و پلتفرم های مختلف کار می کرده تا نتایج پژوهش هایش را در قالب تحلیل عمومی کند: پژوهشگری فرآیند کشف، طرح و حل مسئله است. حقیقت به پژوهشگر می گوید، تا جایی که می تواند روایت را متکثر و متنوع تر کند. به همین دلیل من نمی توانستم تنها به پژوهش های اسنادی متکی باشم. ما در خارج از ایران پژوهش های اسنادی زیادی داریم؛ چون دسترسی به جامعه ایران ندارند. پژوهش های تک روایتی زیادی هم وجود دارد اما این اصول من بود که پژوهش دموکراتیک را دنبال کنم و تمام صداها در آن دیده شود.

تشکر بر این باور است که پژوهشگری می تواند به عنوان یک شغل برای افراد در نظر گرفته شود: پژوهشگری این قابلیت را دارد که درآمد ایجاد کند و پولساز باشد. از راه های مشروع و نامشروع می توان خود را محدود به درآمد داشتن کرد. هم می توان پژوهشگری کم کارتر بود و همان حداقل حقوق را داشت، هم می توان پژوهشگری بود که خودش را مجبور به زیست مرزی پژوهشگر کارمند می داند و در دستگاهی می رود و رسته شغلی او پژوهشگر می شود. همه این افراد درحقیقت گذران زندگی می کنند و این نقطه ای است که به هیچ وجه نباید فراموش شود؛ چون شما یک نقش را ایفا می کنید.

او در ادامه با انتقاد از آنانی که از جامعه شناس به عنوان دانشمند یاد می کنند، گفت: یک نظام اجتماعی میراثی می تواند به یک فرد کمک کند که با خیال راحت کتاب بنویسد. در اروپا بسیاری از جامعه شناسان و نظریه پردازان بزرگ، کسانی بودند که از نظر طبقاتی زیست تامینی داشتند و نمی توان آن را گرته برداری کرد. ما زیست جهان سومی داریم و اغلب از طبقه متوسط هستیم که می خواهیم حقیقتی را صورت بدهیم.

او معتقد است، افراد علاوه بر گذران زندگی با شغلی که انتخاب می کنند هویت یابی هم می کنند: اما از جایی به بعد، بحث اثرگذاری مهم می شود. اثرگذاری در پژوهشگری وجود دارد اما مهم نمی شود.

اثرگذاری برای تشکر به عنوان یک جامعه شناس به طورجدی مطرح بود اما سال ها به آن نمی پرداخته: بعدتر به این فکر کردم که شاید باید نقش کارفرما ایفا کنم که بتوانم پژوهشگرانی را گردهم آورم و اثرگذاری داشته باشیم اما پس از تجربه موسسه رخداد اندیشه متوجه شدم که مسئله عمیق تر است و حتی اگر موسسه داشته باشیم هم نمی توان گام جدی در عرصه پژوهش برداشت و تا زمانی که برخی کارها انجام نشود، نمی توان به پرسشی پاسخ داد.

او زیست حرفه ای اش را مانند صفحه داغی دانست که مدام روی آن پا عوض کرده است: این صفحه به این علت داغ شده و مرا مجبور کرده به فضاها، افراد، سازمان ها و موضوعات تنوع بدهم که با مسئله فقدان سازمان پژوهش در ایران مواجه ایم. سازمانی که دغدغه پژوهش داشته باشد و آن را مبنای مسئله اجتماعی قرار دهد، در کشور نداریم.

این موضوع، در سطح نهادی و دولتی، همچنین در سطح خصوصی وجود ندارد. به گفته او در سطح دولتی، از دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد واحدهای کارشناسی در دستگاه ها و وزارتخانه ها با تعطیلی مواجه شدند: من در دوران احمدی نژاد در مرکز پژوهش های مجلس ماندم چون فکر می کردم هر طرح و لایحه ای برای تصمیم گیری قانونی نیازمند نظر کارشناسی است و نمی شود بدون کارشناسی قانونی تصویب شود. اما با پاکسازی کارشناسان آنجا روبه رو شدیم و متوجه شدم، حق نداریم در مقابل طرح های دولت و لوایح بودجه حرف بزنیم.

او در همان سال ها بود که احساس کرد این کشور دیگر او را نمی خواهد: این جمله در مغز من مدام تکرار می شد. همان زمان من به خارج از کشور رفتم و به آموزش و پژوهش در سطوح دیگری پرداختم. پژوهش هایم در هند سبب شد که فهم بهتری از دستفروشی پیدا کنم.

زمانی که یک پژوهشگر چه شغل او باشد و چه دغدغه اش به این نقطه می رسد که کشورش او را نمی خواهد و نیازی به خدمات او ندارد، لحظه هستی شناسانه بسیار بدی را تجربه می کند: مسئله بعدی پس از فقدان سازمان پژوهش و تقاضا برای پژوهش، مسئله گسست بین پژوهش و جامعه است. جامعه شناسانی در پلتفرم های مختلف و عرصه های عمومی از مطالعات شان، تئوری ها و تحلیل هایشان حرف می زنند. اما در جامعه ما این فرهنگ وجود ندارد که مسئله ای بررسی شود و ماحصل بررسی ها به شکل تحلیلی با اتکا به آن ها بیان شود.

به گفته او تصویر جامعه شناس در ذهن مردم یک آدم عصبانی، خشمگین، بدون تحمل، مستأصل و کلافه از ساختارهاست که به مردم توضیح می دهد، مراقب باشند سرشان کلاه نرود: برخی با آرامش بهتری توضیح می دهند که کجاها سر ما کلاه می رود و درحقیقت آن ها تحلیل و فهم خودشان را می گویند و مبنای درک آن ها شخصی با مشاهده محدود است. افراد جامعه شناسی خوانده، کمتر سفر می کنند، بسیار مرکزگرا هستند و همان را بازتاب می دهند. برخی از آن ها تئوری های منتشرشده در خارج کشور را می خوانند، ترجمه می کنند و آن ها را به زبان و مسئله ما بسط می دهند. همه این موارد نشان می دهد که ارتباط پژوهش و جامعه، قطع شده و در چنین فضایی انتخاب های فردی به شدت محدود می شود و مدل پژوهشگر مستقل آزاد دیگر امکان پذیر نیست.

تشکر بر این باور است که اغلب پژوهشگران، کارمند پژوهشگر در دانشگاه و ادارات مختلف اند: در این فضا افراد از رفتن به عمق و اثرگذاری دور می شوند. چون فهم موضوعات حالت تراکمی ندارد و مجبورند دنبال موضوعاتی که برایشان باز می شود، بدوند. ساختارها کمک کننده نیستند، کمک هزینه ها و بورسیه هایی که در دیگر کشورها وجود دارد، برای ما بسیار محدود است. ما از لحاظ روش و نگاه، محدودیت داریم و مجبور به حرکت در سطح ایم. ما دربرگیرندگی بسیار کمی داریم و می توانیم تنها یک بخش از واقعیت اجتماعی را ببینیم.

در همین فضا بود که تشکر، زیست حرفه ای اش را به چالش کشید و خودش را در برابر پرسشگری قرار داد: زیمل می گوید بشر دائماً در حال تعریف فرم است. همه زندگی شخصی و اجتماعی در فرم های تکرارشونده شکل و ساخت می گیرد. این فرم ها تا جایی دوام دارند که مورد پرسش قرار نگیرند. به طور عمومی بشر به سمت آزادی و رهایی بیشتر حرکت می کند و فرم های شکل گرفته تا زمانی که کار می کنند و پاره نشدند برقرار می مانند. این موضوع، هم درباره افراد، هم جامعه صادق است. زمانی که صدای پاره شدن فرم ها را می شنویم، باید متوجه باشیم که زمان جایگزینی فرا رسیده است.

پرسش از اثرگذاری برای او صدای پاره شدن فرم های پیشین بود: رضایت درونی من تمام شده بود و دنبال چیزی می گشتم که راه را نشانم دهد. زمانی که این موارد را خواندم و از مربیان مختلف برای خواندن نقشه ذهنی خودم استفاده کردم، متوجه شدم مختصات این نقشه چیست. من متوجه شدم برای اثرگذاری بیشتر به سمت فرم های جدید بروم و آن ها راه نجات من و جامعه هستند. من هرگز باور نداشتم که از جامعه جدا هستم. پرسش جامعه، پرسش من است و کسانی وارد این حرفه می شوند که این ویژگی را داشته باشند.

او درحال حاضر همان پژوهشگر است اما با فرم جدید: من خودم را به سطح عالی ترین مربیان حرفه ای رساندم. مربیگری، فرمی به من می دهد که اثرگذاری را در زمانی کوتاه مشاهده کنم. من در سطح فردی، گروهی و تیمی کار می کنم و تغییر را به چشم می بینم. من می بینم که افراد به من اعتماد می کنند، مرا به عنوان مربی خودشان انتخاب می کنند و این جمله که کشور مرا نمی خواهد دیگر در ذهنم تکرار نمی شود. عده ای هستند که همراهی مرا می خواهند و فکر می کنند روی زندگی، تیم و گروه آن ها موثرم.

فرم برای تشکر، چنان تغییر کرده که نگاه اش دیگر شبیه پژوهشگری که هر مسئله ای را ابژه و مطالعه می کند، نیست: فرم جدید به من کمک کرده که کنار مسئله ام بنشینم، رابطه سلسه مراتبی فکری، آن چیزی که نظام روشنفکری ما به آن عادت دارد، با آن برقرار نکنم. من کنار سوژه و مسئله می نشینم، اعتمادش را جلب می کنم، روایت او را می شنوم و از قضاوت هایم دست برمی دارم. من از مسئله می خواهم واقعیت را برایم بگوید درحالی که پیش تر فکر می کردم این منم که باید واقعیت را کشف کنم و نور بتابانم.

مبانی مواجهه با واقعیت برای او تغییر کرده است: من دیگر دچار مشت بستگی، خساست و قدرناشناسی دولتی نیستم. نان مرا مردمی می دهند که به من اعتماد دارند. من پژوهشگر ذهن های افرادم و خودم هم با هرکدام از مراجعانم تغییر می کنم. نسبت من با واقعیت بده وبستان است. جهان مراجعانم مرا تغییر می دهد.

در این نشست پیام افشاردوست، جامعه شناس، شخص دغدغه مند را چنین تعریف کرد: دغدغه مند یعنی کسی که تلاش می کند وضعیت را به سمت وضعیت بهتری تغییر دهد.

او بر این باور است که پرسش آیا پژوهشگری شغل است یا دغدغه؟ از این جهت معنادار است که بفهمیم، آمدیم پژوهش کنیم که چیزی را تغییر دهیم، نه اینکه صرفاً نگران چیزی باشیم: پرسش ما این است که آیا می توان درحالی که پیشه خودمان را پاسخ به برخی پرسش ها از طریق روش علمی قرار دادیم، هم زمان و از این طریق جهان را تغییر دهیم. جواب من این است که بله اما می خواهم درباره پیچیدگی های این موضوع حرف بزنم.

به گفته او افرادی که در نهادهای سیاسی با مدیران و افراد عالی رتبه نشست و برخواست داشتند و درعین حال در دانشگاه هم هستند، کنشگر مرزی اند: احساس نارضایتی و شکاف بین واقعیت، این مسئله را ضروری می کند که بدانیم تا چه حد به عنوان پژوهشگر، از طریق پاسخی که به برخی پرسش ها می دهیم، جهان را تغییر می دهیم.

او معتقد است اگر کسی دغدغه مندانه به دنبال تغییر جهان است، فضای پژوهشگری و پذیرفتن پژوهشگری به عنوان حرفه، ظرفیت های لازم را به او نمی دهد: او باید کنشگر باشد که بتواند آنچه دوست دارد را پیش ببرد که انواع مختلفی دارد. پرسش اصلی این است که آیا از طریق پاسخ دادن به برخی پرسش ها می توان فعالیتی انجام داد؟ جواب من این است که همانقدر که کارگر کارخانه لوله سازی می تواند صنعت انتقال آب را از طریق کنش روزانه ساخت لوله تغییر دهد، پژوهشگر هم می تواند از طریق پژوهش هایی که تولید می کند جهان را تغییر دهد.

افشاردوست آمارهای مرتبط با تحصیلکردگان علوم اجتماعی را هم ارائه داد: حدود 30 میلیون نفر از جمعیت جامعه، تحصیلات دانشگاهی دارند و از میان آن ها حدود هفت میلیون نفر شاغل اند. از میان این هفت میلیون، 430 هزار نفر تحصیلات علوم اجتماعی دارند. جامعه علوم اجتماعی در این سال ها توانسته به 430 هزار نفر، روش های علمی را یاد بدهد که از طریق آن پاسخی برای پرسش ها پیدا کند، سپس آن ها را روانه بازار کار کرده است. البته همه 430 هزار نفر پژوهشگر نیستند و در شغل مربوط به علوم اجتماعی مشغول به کار نیستند.

مشخص نیست چه بخشی از آن ها در حوزه علوم اجتماعی مشغول به کارند اما افشاردوست با شیوه ای علمی، تقریبی از آن ها ارائه می دهد: از بین 430 هزارنفر، 120 هزارنفر به کار پژوهش در حوزه علوم اجتماعی مشغولند و این تقریب قابل دفاع است. آن ها با داشتن تحصیلات عالی علوم اجتماعی، شغلی مرتبط با حوزه علوم اجتماعی دارند. از بین آن ها 30 تا 40 هزارنفر تحصیلات تکمیلی دارند و ما زمانی که از پژوهشگر صحبت می کنیم از همه 120 هزارنفر و 30 تا 40 هزارنفر دارای تحصیلات تکمیلی می گوییم.

بیشتر این جمعیت در استان تهران ساکنند و بیشتر هفت میلیون شاغل دارای تحصیلات عالی در دولت مشغول به کارند: دولت نزدیک دوونیم میلیون کارمند دارد و به حدود 6 میلیون نفر هم حقوق می دهد. جمعیت علوم اجتماعی خوانده و پژوهشگر بیشتر در تهران ساکنند و پس از آن، در اصفهان و خراسان رضوی و بیشتر هم در دولت مشغول به کارند. براساس شواهد، درآمد ماهیانه پژوهشگران، در بازه بین 20 تا 30 میلیون تومان است، همچنین براساس تجربه چندساله من، اگر پژوهشگران مستقل باشند، حدود ماهی 20 تا 30 میلیون تومان درآمد خواهند داشت.

خط فقر در تهران برای یک خانواده سه نفره 27 میلیون تومان است: با همین عدد می توان گفت، بیشتر کسانی که پژوهشگر اجتماعی هستند زیرخط فقر زندگی می کنند. اگر این آمار را بپذیریم، زیست پژوهشگرانه به شما این امکان را نمی دهد که چنان پاسخ های سترگی به پرسش ها بدهید که جهان تغییر کند.

او بر این باور است که علم نمی تواند کنشی را محقق کند و ضرورت ببخشد و هیچ گاه ایده ها جهان را تغییر نمی دهند: ممکن است پژوهشگر از نتایج پژوهش برای تغییر استفاده کند اما دیگر در مقام پژوهشگر نیست. می تواند مطالبه گری کند و نیروی اجتماعی به وجود آورد و این موارد از طریق پاسخی که داده، محقق نمی شود. این کار را می توان از طریق اندیشکده ها انجام داد و افراد می توانند اندیشه ورز باشند، کنشگری را پیش ببرند و مسئولیت آن هم با خودشان است. پژوهشگری جایی است که از طریق روش علمی به برخی پرسش ها پاسخ می دهید و اگر به دنبال کارهای دیگری هستید، باید آن را در جای دیگری جست وجو کنید؛ نه در فضای پژوهشگری و از طریق پاسخی که می دهید.

به گفته او کسی که از طریق ایده و پاسخی که به پرسش ها می دهد جهان را تغییر می دهد، پژوهشگر نیست؛ دانشمند آن حوزه است: دانشمندشدن در برخی حوزه ها نیازمند سال ها پژوهش و علاقمندی است و باید شورمندانه تلاش کرد و پس از آن، یک شب پاسخی را پیدا می کنید که می تواند جهان را تغییر دهد. گاهی هم ممکن است این پاسخ هرگز به دست نیاید. شما چون پژوهشگر هستید، می توانید سال ها پژوهش کنید و ایده بکری سراغ شما نیاید. اگر کسی در این فضا وارد می شود که تغییر بزرگی ایجاد کند و از فضای پژوهشگری لذت نمی برد، باید آن را رها کند و دنبال کار دیگری برود.

افشاردوست معتقد است راه های کوتاه تر، مفیدتر و موثرتری از پاسخ دادن به برخی پرسش ها به عنوان یک پژوهشگر برای تغییر جهان وجود دارد.

در ادامه این نشست افشین خاکی، مدیر پروژه توسعه کسب وکارهای بومی محلی دیجی کالا هم از تجربه زیست حرفه ای اش به عنوان پژوهشگر در نزدیک به یک دهه گفت: حوزه های شهری بیشترین فعالیت من در 10 سالی بود که به عنوان پژوهشگر فعالیت می کردم. در برخی موارد کارهایی که انجام می شدند اختلاف فاحشی با نتایج پژوهشی من داشتند و تصمیم گیری ها کاملاً متضاد بود. در جلسات حاکمیتی و دولتی از جایی به بعد ما را حذف می کردند و وارد فضای بوروکراتیکی می شدیم و فاکتورهای دیگری تاثیرگذار بود.

او می خواست نتایج پژوهش هایش در تصمیم گیری ها اثرگذار باشد درحالی که 90 درصد آن ها بی نتیجه می ماندند: درآمد، محرک اصلی نیست و پاسخ دادن، محرک اصلی ماست و به همین علت سرخوردگی ایجاد می شود. طرح های توسعه ای و مطالعاتی گاهی تبدیل به مکانیزمی برای تقسیم پول نفت بین ذی نفعان می شود. طرح های مطالعاتی پوششی می شود که به وسیله آن، پول بین تحصیلکرده ها توزیع شود و هرچه ذی نفعان قوی تر باشند، سهم بیشتری می گیرند و من این را در حوزه آب دیدم که به عنوان مافیای آب هم شناخته می شود.

او درنهایت وارد دیجی کالا شده و به عنوان مدیر پروژه توسعه کسب وکارهای بومی محلی از روزنه ای که فضاهای نوآور ایجاد کردند، استفاده کرده تا طرح هایی را به مرحله اجرا برساند: این همان راهی است که می تواند به تاثیرگذاری منجر شود. من به عنوان یک پژوهشگر علوم اجتماعی نمی توانم ادعا کنم که ساختاربندی ذهنی تئوریکال حرف زدن را از دست دادم و کسی هستم که از مطالعات اجتماعی برداشت نهایی را می کنم و آن ها را در میدان عمل می برم و تغییراتی انجام می دهم و می بینم نتیجه بخش خواهد بود یا خیر و اگر نباشد، بار دیگر به پژوهش های انجام شده برمی گردم و تلاش می کنم راه های جدیدی پیدا کنم.

او در این مسیر احساس بیگانگی را ازدست داده و دیوارهای بوروکراتیک دیگر برایش بلند نیست: من تلاش می کنم افراد حوزه علوم اجتماعی را وارد کسب وکارها کنم چون در این مسیر حدی از عاملیت وجود دارد که می تواند راهگشا باشد و تغییر ایجاد کند.

در نشست دوم سالار کاشانی، عضو هیئت علمی موسسه مطالعات اجتماعی و فرهنگی، محور سخنرانی خود را نقد موسسات پژوهشی وابسته به دولت قرار داد و آماری درباره تعداد این موسسات اعلام کرد. به گفته او و به استناد سامانه آی. اس. سی ، 58 موسسه پژوهشی زیرنظر وزارت علوم مشغول به کارند: تعداد زیادی موسسه پژوهشی دولتی هم داریم که زیرمجموعه وزارت علوم نیستند و وابسته به دستگاه های اجرایی و تابع قواعد خودشان هستند. در موقعیتی درباره پژوهش دولتی صحبت می کنیم که تعداد موسسات پژوهشی تحت نظارت و مدیریت دولت زیاد است و بیش از نیمی از 58 موسسه در حوزه علوم انسانی و اجتماعی کار می کنند.

او معتقد است، نهاد دانشگاه در ایران برآمده از خواست و اراده دولت است: ما سال 1313 را به عنوان نقطه شروع آموزش عالی رسمی در ایران می شناسیم که سال تاسیس دانشگاه تهران است و درواقع نقطه آغاز جزیی از پروژه دولت-ملت سازی در ایران است.

دولت پهلوی اول دانشگاه را تشکیل می دهد چون انتظارات مشخصی از یک نهاد جدید دارد و این انتظارات ربط مستقیم به چیزی که در آن دوره قرار بود در ایران ساخته شود، دارند. استاد دانشگاه، نه برای پیگیری ایده حقیقت گویی یا چیزی شبیه این، بلکه به عنوان بخشی از دستگاه بوروکراسی دولتی در ایران ایجاد شده است. در بسیاری جاهای دیگر دنیا هم مبنای شکل گیری دانشگاه همین بوده است.

اما دولت پهلوی اول، پهلوی دوم و جمهوری اسلامی در این نکته با هم مشترکند. آن ها یک انتظار عمومی دارند و آن هم تربیت شهروندان همگنی است که بتوانند سوژه های مطیع دولت ملی جدید باشند و این (مسیر) در ادامه آموزش عمومی است که در دولت های مدرن بخش اساسی دولت-ملت اند. بدون این فرآیند آموزشی، دشوار است که دولت ملت به صورت بهینه شکل بگیرد.

به گفته کاشانی یکی از مواردی که دولت از نهاد دانشگاه در دهه های اخیر انتظار داشته، این است که به این یکپارچگی و وفاداری به یک واحد سیاسی اجتماعی به نام دولت ملی کمک کند. علاوه بر این، دولت یک کارکرد اختصاصی تر هم از دانشگاه انتظار داشته و آن تربیت نیروی متخصص مورد نیاز برای دستگاه بوروکراسی و در ادامه صنایعی است که در کشور شکل می گیرد؛ از نگاه این پژوهشگر، دولت از دانشگاه می خواهد نه تنها با فضای کلی نظم موجود سیاسی و اجتماعی همنوا باشد، بلکه بخشی از سازوکاری باشد که این همنوایی در آن بازتولید می شود، اما واقعیت این است که دانشگاه هم مثل بقیه پدیده ها و نهادهای مدرن دو وجه دارد؛ وجه انضباط بخش و وجه رهایی بخش.

به گفته کاشانی در هیچ کدام از دوره های تاریخی در دولت های مختلف، وجه رهایی بخش دانشگاه دقیقاً به آنچه دولت ها می خواستند، تبدیل نشده است: دانشگاه همیشه وجه رهایی بخش داشته است؛ بُعدی از آن که دولت ها نمی خواهند. در بیشتر جنبش های اجتماعی که بعد از تأسیس دانشگاه در ایران شکل گرفتند، دانشگاه نقشی در شکل گیری آن ها داشته یا کنشگران دانشگاهی آن ها را شکل دادند یا در خود دانشگاه شکل گرفتند. رابطه دوگانه انضباط و رهایی با نوسان های مختلف ادامه داشته اما هیچ وقت دانشگاه تبدیل به آن نهاد مطیع هم نوا نشده است. پس از انقلاب در رابطه بین دانشگاه و دولت، یک عنصر چالش برانگیز دیگر به نام ایدئولوژی اضافه می شود.

کاشانی اضافه می کند که نظام سیاسی جدید پس از انقلاب، به ویژه در علوم انسانی، دچار این مسئله است که پیش فرض های علمی حاکم بر دانشگاه با پیش فرض های حاکم بر ایدئولوژی رسمی دولت سازگار نیست و این موضوع زمینه فاصله گذاری تاریخی در رابطه بین دولت و دانشگاه می شود: نظام سیاسی معتقد به حقیقتی است که دانشگاه لزوماً به آن باور ندارد و دانشگاه براساس مفروضاتی کار می کند که نظام سیاسی لزوماً آن ها را نمی پذیرد. این چالش در تمام این سال ها وجود داشته و عامل اقدامات انضباط بخش جدید دولت در قبال دانشگاه مانند محدود و کنترل کردن شده است.

دانشگاه چه در دولت پهلوی، چه در دولت جمهوری اسلامی، آن کارکردهایی که دولت ها از آن انتظار داشتند را به طور کامل برآورده نمی کند و پس از انقلاب به همه این دلایل از مرحله ای به بعد، می بینیم که بخش های مختلف دولت به این نتیجه می رسند که در حاشیه بوروکراسی ها، موسسات پژوهشی درست کنند. یکی از دلایل اینکه چنین اتفاقی می افتد و ما امروز تعداد زیادی موسسه پژوهشی وابسته به دولت در ایران داریم این است که دولت نیاز به تحت کنترل درآوردن فرآیند پژوهش دارد. چیزی که در دانشگاه به طور کامل نمی تواند به دست بیاورد.

زمانی که پژوهش تبدیل به جزیی از بوروکراسی دولتی می شود، یعنی جایی که دولت خودش بودجه را تعیین می کند و خودش بر مراحل انجام پژوهش نظارت دارد و درواقع بهره بردار نهایی پژوهش است، کنترل ساده تر اتفاق می افتد. درنهایت کنترل افزایش پیدا می کند اما پژوهش هایی که به این ترتیب انجام می شوند عموماً بی حاصل هستند. ما با فرآیندی روبه رو شده ایم که دولت خودش سفارش دهنده است، بر روند پژوهش نظارت می کند، هزینه آن را پرداخت و از آن بهره برداری می کند. قاعده پژوهش همانند قاعده دانشگاه، استقلال است. محقق باید مستقل باشد تا بتواند پژوهشی انجام بدهد که به کار بیاید. شاخص آزادی آکادمیک در ایران همانطور که پیش بینی می شود در پایین ترین بخش های رده بندی این شاخص قرار گرفته است.

کاشانی در توضیح بیشتر گفت: در ایران موسسات پژوهشی و پژوهشگاه هایی داریم که نمی دانند قرار است چه باشند. آن ها هم زمان هم ادعای حقیقت محوری، مأموریت های ملی و ارتباط با بازار و صنعت را دارند. این موارد همه جدا از یکدیگرند و نمی توان با یک مکانیزم آن ها را اداره کرد. الگوی بهینه اداره موسسات پژوهشی دولتی، تفکیک مأموریت های متفاوت و مدیریت کردن آن ها و قرار دادن ابزارهای مناسب برای هر ماموریت در اختیار موسسات پژوهشی است. در شرایط فعلی ماموریت ها، انواع کارکردهای پژوهش و تناسب آن ها با ساختارهای حکمرانی و مدل های اداره موسسات پژوهشی چیزی است که می تواند وضعیت مدیریت پژوهش در ایران و مناسبات دولت و موسسات پژوهشی را کمی بهبود بخشند.

در بخش دیگری از این نشست، فریدون رحیم زاده، عضو پژوهشگاه علوم انسانی آمارهایی از تعداد موسسات پژوهشی در کشور اعلام کرد که طبق آن حدود 710 موسسه پژوهشی وجود دارد که از میان آن ها 223 پژوهشکده درون دانشگاهی است. 26 پژوهشکده خصوصی 15 پژوهشکده عمومی و نهاد عمومی غیردولتی مانند شهرداری هم 19 مورد است و حدود 36 درصد زمینه فعالیت کل موسسات به علوم انسانی تعلق دارد.

ازسوی دیگر، دانشگاه تهران 59 موسسه پژوهشی، شهید بهشتی 23، سیستان وبلوچستان پنج، تربیت مدرس 20، اراک 10 و رازی 21 موسسه پژوهشی در قالب پژوهشکده ها، موسسات پژوهشی، مراکز پژوهشی و واحدهای آموزشی دارند. 410 موسسه به بخش درون دانشگاهی وابستگی تشکیلاتی دارند و 184 موسسه به بخش خصوصی. از مجموع 712 موسسه، 369 موسسه در تهران قرار دارند که به معنی 51 درصد آن هاست.

رحیم زاده از یکسان انگاری آموزش با تحصیلات تکمیلی در اهداف یک موسسه انتقاد کرد و گفت: ما ساختارها و قوانین مشوق هم داریم. به عنوان مثال، مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی می گوید که پژوهشگاه ها می توانند نسبت به ارائه دوره کارشناسی ارشد و دکتری اقدام کنند. موسسات به لحاظ ساختار عملیاتی برای دستگاه های خصوصی و دولتی، حکم حیات خلوت به شکل های مختلف را دارد؛ به این معنا که اقداماتی غیرقابل انجام در نقاط دیگر را در آن پژوهشکده ها انجام می دهند.

پشت این داستان اقتصاد سیاسی وجود دارد. ازسوی دیگر، غلبه نگاه توسعه کمی است که آسیب می زند. می خواهیم موسسه را به پژوهشکده تبدیل کنیم و بدون اینکه اقتضای پوست اندازی داشته باشیم، از بیرون آن را مجبور به توسعه می کنیم. نفوذ صرفاً به معنای دخالت در نتیجه پژوهش یا دستور به اینکه نتیجه پژوهش را مطابق میل آن ها تنظیم کنیم، نیست. نظریه قدرت می گوید، قدرت در قالب ساختاریابی ها، شکل دادن ها و چینش ها دخالت می کند. به همین دلیل هم ساختارهای آموزشی در پژوهشکده ها و موسسات پژوهشی و در دانشگاه ها در سایر کشورها نسبت به اینجا غلبه می کند.