قادر باستانی تبریزی در یادداشتی در روزنامه اعتماد نوشت: اگر بخواهیم صادق باشیم، باید بپذیریم مساله اصلی اقتصاد ایران، تورم مزمنی است که بیش از پنج دهه همچون موریانه، بنیان اقتصاد، سیاست و جامعه را خورده و همزمان شبکه ای از ذی نفعان قدرتمند را فربه کرده است. همان ذی نفعانی که کشور را عملا در گروگان منافع خود نگه داشته اند. میانگین تورم بالای 20 درصد طی بیش از نیم قرن، نه فقط قدرت خرید مردم را نابود کرده، بلکه طبقات اجتماعی را زیر و رو کرده، طبقه متوسط را فرسوده و فقیر ساخته، باندهای سیاسی اقتصادی فاسد را پرورانده و مسیر شکل گیری و توفیق یک دولت کارآمد را مسدود کرده است.

تورم، بزرگ ترین ماشین بازتوزیع ناعادلانه ثروت در ایران است که به سود ذی نفعان و به زیان مستمر حقوق بگیران، فقرا و کارآفرینان عمل کرده است. با این حال، یک جابه جایی زیرکانه و عامدانه در دستور کار سیاستگذاری رخ داده است. بحث اصلی باید کنترل تورم می بود، اما همواره ذی نفعان وضع موجود، آگاهانه آن را به کنترل قیمت ها تقلیل دادند. چرا؟ چون کنترل قیمت، رانت می سازد، امضای طلایی می آفریند، بازار سیاه و سهمیه و فساد تولید و جریان ثروت بادآورده را برای همان گروه ها تسهیل می کند. در حالی که کنترل تورم، منافع آنها را به نابودی می کشاند.

اساسا کنترل تورم یک پروژه حکمرانی است و تا زمانی که به سیاست کلی حاکمیت تبدیل نشود و همه سیاست ها - از بودجه و بانکداری تا سیاست خارجی، امنیتی، اجتماعی و حتی فرهنگی - ذیل آن همسو نشوند، هر برنامه ای آب در هاون کوبیدن است. در شرایطی که نیروهای مختلف نظام در جهت های متنافر حرکت می کنند، نتیجه ای جز شتاب گرفتن تورم نمی توان انتظار داشت. تحریم ها این وضعیت را پیچیده تر کرده اند. تحریم فقط درآمد دولت را کم نکرده، بلکه با ضعیف کردن دولت، بسیاری از وظایف و قدرت های آن را عملا به دست گروه های غیررسمی و شبکه های ذی نفوذ سپرده است. نتیجه این روند، لاغر شدن اختیارات دولت رسمی و فربه شدن دولتک ها است.

در چنین فضایی، چرخه ای از منافع شکل گرفته که در آن اجزای مختلف شبکه قدرت، یکدیگر را تقویت می کنند و هر تلاشی برای اصلاح را از درون خنثی می سازند. لابد در این شرایط، طبیعی است که ذی نفعان قدرتمند از وضع موجود دفاع کنند، چون تغییر برای آنها پرهزینه است. قواعد و نهادها به گونه ای شکل گرفته اند که قفل شده اند و راه اصلاح را می بندند. از سوی دیگر، نه اعتماد لازم وجود دارد و نه هماهنگی برای یک تغییر همزمان. هر کس به طور فردی رفتاری به ظاهر عقلانی انجام می دهد، اما حاصل جمع این رفتارها، نتیجه ای کاملا غیرعقلانی در سطح جامعه است؛ درست شبیه چهارراهی بی نظم که همه می خواهند جلوتر بروند و دست آخر، هیچ کس عبور نمی کند. یکی از ریشه های اساسی این وضعیت، مساله بودجه و نبود خزانه واحد، مطابق با اصل 53 قانون اساسی است.

این اصل مقرر می دارد که تمامی درآمدهای کشور باید در حساب های خزانه داری کل متمرکز شود و تمامی پرداخت ها تنها در چارچوب اعتبارات مصوب قانون انجام گیرد. از زمان شوستر تاکنون، خزانه واحد در ایران تحقق نیافته است. هنوز هم هیچ کس دقیق نمی داند دولت ایران چقدر درآمد دارد. خزانه های دو و سه و چندگانه، همان جایی است که دست ذی نفعان در آن فرو رفته است و تا زمانی که شفافیت مالی برقرار نشود، سخن گفتن از کنترل تورم چیزی جز یک رویا نخواهد بود. پیامد اجتماعی این وضعیت خطرناک است. در هفت سال گذشته، بخش بزرگی از طبقه متوسط به زیر خط فقر سقوط کرده است. طبقه متوسط فقیر، یک تهدید امنیت ملی است. همزمان، حدود 30 درصد جامعه با ناامنی غذایی روبه رو هستند و نیازمند حمایت فوری اند.

از سوی دیگر، ذهنیت غالب جامعه این است که دولت پول دارد، اما نمی خواهد کاری برای مردم بکند. این تصور سرمایه اجتماعی و مشروعیت را فرسایش می دهد و تغییر این ذهنیت، فقط با اقدام ملموس ممکن است. اکنون با فعال شدن مکانیسم ماشه، سه موتور اصلی تورم - انتظارات تورمی، کسری فزاینده بودجه و اضافه برداشت بانک ها - با سرعت و شدت بیشتری به حرکت درآمده اند. در چنین وضعیتی، کنترل تورم باید به اولین و آخرین سیاست کلی کشور تبدیل شود، به گونه ای که حتی سیاست های امنیت ملی نیز در چارچوب و ذیل این هدف تعریف و تنظیم شوند.

اما چرا توصیه های کارشناسان دلسوز شنیده نمی شود؟ چون بخش هایی از قدرت عملا پاسخگو نیستند؛ چون در تصمیم گیری ها، منطق های غیرکارشناسی بر تحلیل علمی غلبه دارد؛ چون تعارض منافع گسترده است؛ چون به نخبگان مستقل اعتماد کافی وجود ندارد؛ چون نهادهای واسط ضعیف و کم اثرند و چون اصلاحات واقعی، هزینه و درد کوتاه مدت دارد. مساله کمبود ایده یا کارشناس نیست، مساله نسبت میان منافع و هزینه هاست. تا وقتی هزینه نشنیدن کارشناسان کمتر از هزینه عمل کردن به نظر آنهاست، گوش شنوایی شکل نخواهد گرفت.

تاریخ توسعه نشان می دهد لحظه های آستانه ای، زمانی پدید می آیند که نیروهای بالادست به یک توافق جدید برسند. بحران ها همیشه به معنای فرصت نیستند، اما گاهی پنجره ای برای تغییر می گشایند. تورم امروز به بدخیم ترین سرطان اقتصاد و سیاست ایران بدل شده که با مُسکن و اصلاحات جزیی درمان نمی شود یا باید کنترل تورم به اولویت مطلق حکمرانی تبدیل شود و ریشه های نهادی آن هدف قرار گیرد یا باید پذیرفت که گروگانگیری خاموش یک ملت همچنان ادامه می یابد و به فرسایش و نابودی منتهی می شود.