فرارو- درآمد یک سوم تا نیمی از مردم ایران کفاف هزینه های پایه زندگیشان را هم نمی دهد؛ در این اوضاع، استراتژی جدید جامعه ایران برای بقا، در میدان نمادینی که این روزها ایجاد شده رنت یا همان اجاره است؛ خودرویی لوکس برای دور دور، گوشی آیفون مدل بالا برای مهمانی و ویلایی دوبلکس برای گرفتن چند عکس یا ویدئو. همزمان با افزایش تورم، احساس نیاز به حضور در این میدان نمادین روز به روز بیشتر می شود و از آنجایی که درآمد نیست، جامعه راه های لحظه ای و موقتی برای آن ارائه می دهد. به عنوان مثال اجاره روزانه آیفون 16 برای مهمانی ها، بازار جدیدی ست که در برخی صفحات اینستاگرام به چشم می خورد، آن هم نه فقط با کرایه نقدی بلکه با وثیقه طلا به دو برابر ارزش خود گوشی.

به گزارش فرارو، هر کنش مصرفی، حامل معنایی اجتماعی است و ناخواسته تفاوت ها و مرزهای طبقاتی را بازتولید می کند. این در حالی است که ساختار طبقاتی جامعه ایران در سال های اخیر دچار تزلزل شده؛ افزایش تورم، تحریم های ممتد دهه 90 و کاهش قدرت خرید، موجب درهم تنیدگی طبقات اجتماعی شده اند. بخش قابل توجهی از طبقه متوسط به طبقه فرودست سقوط کرده و در مقابل، به گفته امان الله قرایی، جامعه شناس، گروه هایی محدود اما پرصدا به واسطه رانت، سوداگری یا دسترسی به منابع خاص، به طبقات بالاتر صعود کرده اند. برآوردها نشان می دهد که طبقه متوسط ایران تا سال 1403 سالانه حدود 11 درصد کوچک تر شده و با تداوم تورم بالای 40 درصد، بعید نیست این روند با شتاب بیشتری ادامه یابد.

در چنین شرایطی، آنچه از طبقه باقی می ماند نه الزاما جایگاه اقتصادی باثبات، بلکه تلاشی برای حفظ ظاهر تعلق است. به گفته امان الله قرایی، عده ای تازه به دوران رسیده به طبقات بالا صعود کرده اند و در مقابل، برخی از خانواده های اصیل و فرهنگیِ طبقات بالا به طبقات پایین تر سقوط کرده اند. این جابه جایی های سریع، مرزهای طبقاتی را مبهم و ناپایدار کرده و میدان اجتماعی را به فضایی پرتنش برای دیده شدن، پذیرفته شدن و عقب نماندن بدل ساخته.

از سوی دیگر، به زعم جامعه شناسانی چون عباس نعیمی جورشری، نشاط اجتماعی در جامعه ایران امری طبقاتی است؛ برای طبقات فرودست، شادی اغلب نه یک امر پایدار بلکه ابزاری موقتی برای کاهش فشارهای انباشته اقتصادی و روانی است. در چنین وضعیتی، بعید نیست افراد برای حفظ حداقلی از احساس تعلق و نشاط، به استراتژی های تازه ای برای بقا در میدان نمادین روی آورند. سجاد بهزادی، جامعه شناس، بر این باور است که جمعیت زیادی از جامعه ایران احساس می کند از چرخه های اقتصادی و یک زندگی معمولی عقب مانده و فرصت های رشد و برابری دیگر برایشان وجود ندارد. این احساس عقب ماندگی، نه فقط مادی بلکه نمادین است؛ فرد احساس می کند از صحنه زندگی اجتماعی حذف شده.

در نتیجه، فرد برای باقی ماندن در این میدان، می کوشد خود را دست کم در سطح نمادین با طبقه مرفه همسان کند. اما تورم افسارگسیخته و کاهش درآمد، امکان تملک کالاهای مصرفی شاخص این طبقات را از او سلب کرده. راه حل، نمایش موقت و اجاره ای مصرف است: رنت یک گوشی آیفون، خودروی لوکس یا ویلایی لاکچری که برای زیستن نیست، بلکه برای دیده شدن است. در این نقطه مصرف فقط به معنای استفاده نیست بلکه به کنشی نمایشی بدل می شود که هدفش پذیرش از سوی دیگری و عقب نماندن از ریتم میدان نمادین است.

برخی جامعه شناسان این نوع رنت را مولد نوعی نشاط لحظه ای می دانند؛ لذتی کوتاه مدت که می تواند برای چند ساعت احساس ناکامی را تعلیق کند، شبیه سِرکننده ای موقت که درد را درمان نمی کند اما برای مدتی اندک آن را خاموش نگه می دارد. با این حال، مسئله فراتر از انتخاب های فردی است. گسترش شبکه های اجتماعی، میدان تازه ای را گشوده که در آن ارزش اجتماعی بیش از هر زمان دیگری به نمایش، تصویر و دیده شدن گره خورده. هم زمان، شرکت های بزرگ و منطق سرمایه داری پلتفرمی با ترویج سبک های خاص زندگی، میل به مصرف را تشدید می کنند؛ حتی در جوامعی که توان اقتصادی تحقق آن سبک ها وجود ندارد.

در چنین بستری، اجاره آیفون برای رفتن به یک مهمانی یا کرایه خودروی لوکس برای چند ساعت، تنها به عنوان یک کنش شخصی مطرح نمی شود؛ بلکه تبدیل به پاسخی می شود به فشار هم زمانِ اقتصاد فروپاشیده و میدان نمادینی که مدام استانداردهای جدیدی از زندگی معمولی تعریف می کند. با برشمردن تمامی این موارد همچنان مسائلی مطرح است که به هویت انسان مدرن بازمی گردد و دور از ذهن مانده؛ چرا انسان مدرن (یا شاید بهتر باشد نام پست مدرن به او داد) تا این حد تمایل دارد هویتی مطابق با این میدان نمادین به نمایش بگذارد؟ و مهم تر از آن، در جامعه امروز ایران که بخش بزرگی از مردم امکان دسترسی واقعی به این کالاهای مصرفی را ندارند، ناتوانی از حضور در این میدان چه تبعاتی برای انسجام اجتماعی، سلامت روان و احساس تعلق جمعی به همراه خواهد داشت؟

امان الله قرایی مقدم، جامعه شناس، در گفت وگو با فرارو ضمن پاسخ به این پرسش ها تبعات این اتفاق بر جامعه ایران را بررسی کرد و گفت: تبعات این نوع تمایل به خودنمایی و حسی گرایی حاضر در سطح جوامع حاضر افزایش دزدی و بزهکاری است. این همه کیف قاپی و موبایل قاپی به چه علت به وجود می آید؟ او هم می خواهد همان موبایلی را داشته باشد که دست افراد مرفه است.

امان الله قرایی مقدم به فرارو گفت: ما در دوران تمدن حسی به سر می بریم. آنچه بشر را تحت سلطه قرار داده حسیات و مادیات است. این مساله در شهرهای بزرگ این مساله پررنگ تر است چراکه چیزی که شخصیت شما را نشان می دهد ظاهر شماست. از ماشین گرفته تا گوشی همراه. کسی شما را نمی شناسد. در چنین دنیایی مادیات و حسیات حاکم است و هر کس همانقدر ارزش دارد که ظاهرش نشان می دهد. شهرهای بزرگ دنیای گمنامی، تنهایی و بی هویتی است. انسان امروز برای حکمی که قرار است بعدتر جامعه برای او صادر کند، روی به آراسته کردن ظاهرش می آورد.

او افزود: فرقی ندارد که افراد در کدام طبقه اجتماعی باشد، حتی اگر دخل و خرجش به هم جور در نیاید، می خواهد بگویید من هم سری در سرا دارم. اما فردی که در روستا قرار دارد و در طبقه فرودست است نمی تواند شبیه به فردی باشد که در شهری بزرگ زندگی می کند. بنابراین حس بلاتکلیفی، عقب ماندگی و محروم بودن در او ایجاد می شود. افرادی فقیری که حتی توان پر کردن سفره خود را ندارند، دشمن می شوند. دشمن چه کسانی؟ طبقات مرفه، حاکمیت و غیره. در نهایت آن ها در مورد توزیع ناعادلانه صحبت خواهند کرد که چرا تعداد زیادی گرسنگی می کشند و عده ای دیگر خانه ها، ماشین و گوشی لوکس دارند.

این جامعه شناس گفت: در این میان فضای مجازی به شدت موثر است. امروز رسانه ها فیلم ها، سریال ها و حتی کارتون ها تاثیر می گذارد. به عنوان مثال مارشال مک لوهان می گوید قرن بیستم قرن سلطه ارتباطات جمعی است و این مساله با شدت بیشتری ادامه یافته. حتی رفتار والدین در خانواده هم تاثیرگذار است. پدر و مادر انجام می دهد و فرزندان می ‎آموزند.

او افزود: از جمله تبعات این نوع تمایل به خودنمایی و حسی گرایی حاضر در سطح جوامع حاضر افزایش دزدی و بزهکاری است. این همه کیف قاپی و موبایل قاپی به چه علت به وجود می آید؟ او هم می خواهد همان موبایلی را داشته باشد که دست افراد مرفه است.

قرایی گفت: باید گفت این اتفاقات بر هویت فردی تاثیر گذاشته است که الان کار به جایی رسیده که برای رسیدن به آن نقطه دست به اجاره این نوع کالاها می زنند. افراد در این جامعه به سر می برند و همه چیز تبدیل به مادیات شده حتی دین. وقتی می گویند شما در دنیای بی هویتی زندگی می کنید به همین معناست؛ یعنی هیچکس پدر و مادر و عقبه شما را نمی داند. بلکه چیزی که در لحظه در ظاهر شما می بیند حاکمیت دارد.

او افزود: شرکت های بزرگ در این میان در میدان رقابتی قرار گرفته اند تا بتوانند کالای خود را به فروش برسانند. آن ها از این وسیله استفاده می کنند چون می دانند عقل مردم در این جهان حسگرا به چشمشان است. در جوامع اروپایی ممکن است رسیدن به این کالاهای مصرفی آسان تر باشد، اما این حسی گرایی حتی در آن جوامع هم وجود دارد. در این میان جوامعی که از امکانات کمتری برخوردار و فشار اقتصادی و معیشتی را متحمل می شوند بیشتر تحت فشار قرار می گیرند. به هر حال تمدن بشری به این سو حرکت می کند. در ایران اما با توجه به فشارهای اقتصادی، دزدی، فساد، فحشا و جنایات را افزایش می دهد. فرد هرکاری می کند که خودش را به باقی برساند.

این جامعه شناس گفت: در این میان حاکمیت هم نمی تواند برای کنترل اوضاع کاری کند چون حسی گرایی بر ذهن ها حاکم شده. فقط باید فرهنگسازی انجام شود ولی به آن هم گوش نمی دهند چون جامعه این چنین دستور می دهد. آب و هوای اجتماعی دستور می دهد که چه کاری انجام دهد و چه کاری انجام ندهید. در این میان افعالی مثل فیلتر کردن برخی پلتفرم ها هم کارآمد نیست.

او در نهایت گفت: در این میان با توجه به افزایش آمار اختلالات روانی، افسردگی و غیره در ایران، چنین مسائلی می تواند این موضوع را حادتر کند. در واقع در مردم هرمان و ناامیدی ایجاد می شود و در نهایت اثرات سیاسی و اقتصادی برجای خواهد گذاشت. مثلا فردی به دلیل کم حقوق گرفتن و زمانی که می بیند آرزوهایش محقق نمی شود، در محل کار کم کاری می کند، یا در جامعه نارضایتی ایجاد می کند. از سویی دیگر شکاف طبقاتی را گسترده تر می کند.