مصطفی تبریزی در اعتماد نوشت: خودکشی علل متعددی دارد. نخست، عوامل ارگانیک است؛ گاهی تعادل برخی توانایی های روان شناختی و زیستی در فرد به هم می ریزد و او دچار افسردگی شدید می شود. از آنجا که بسیاری از افراد به درمان افسردگی عادت ندارند یا آن را جدی نمی گیرند، این وضعیت می تواند به خودکشی منجر شود.

با این حال، اگر به آمار مراجعه کنیم، سهم افرادی که تنها به دلیل عوامل زیستی و ارگانیک اقدام به خودکشی می کنند بسیار کم است. بخش عمده علل، ریشه های روانی و اجتماعی دارد. افرادی که تحت استرس های گوناگون، به ویژه استرس های شغلی، قرار می گیرند یا در اداره زندگی خود با دشواری مواجهند، بیشتر در معرض چنین خطراتی هستند.

همچنین زندگی در نظام ها یا ساختارهایی که در آن فرد احساس تحقیر، ناتوانی از شادمان بودن و نرسیدن به کیفیت مطلوب زندگی را تجربه می کند، می تواند زمینه ساز این پدیده باشد. مجموع این عوامل موجب می شود برخی افراد تمایلی به تحمل رنج های مداوم نداشته باشند و در نتیجه به خودکشی به عنوان راهی برای رهایی از این رنج ها نگاه کنند.

علاوه بر این، گروهی از افراد هنگام بروز افسردگی، رنج خود را نه از عوامل زیستی بلکه از احساس پوچی و بی معنایی زندگی تجربه می کنند. اگر فرد نتواند برای زندگی خویش معنایی بیابد یا آن را خلق کند، تحمل رنج ها، دشواری ها و مرارت های زندگی برای او دشوار می شود.

در مقابل، هنگامی که فرد برای زندگی خود معنا و هدفی دارد، توانایی مقاومت و تاب آوری او در برابر مشکلات افزایش می یابد. برای نمونه، ممکن است کسی معنای زندگی اش را در مسوولیت نسبت به فرزند خود ببیند و برای دیدن رشد و بالندگی او هر سختی را بپذیرد. یا فردی ممکن است معنای زندگی اش را در پیوند عاطفی با شخصی عزیز، مانند مادربزرگ خود، بیابد و همین عشق و پیوند سبب شود که رنج ها را تاب بیاورد و مسیر زندگی را ادامه دهد.

بنابراین، یکی از دسته های مهم در علل خودکشی به فقدان معنا در زندگی بازمی گردد.

یکی دیگر از دلایل، ضعف تاب آوری در برابر مشکلات است. در میان تمامی عوامل، من نقش نظام آموزش و پرورش را پررنگ تر از سایرین می دانم. منظور آن است که ساختار آموزشی ما عمدتا بر موفقیت های تحصیلی، نمره و رقابت تمرکز دارد، اما به جنبه های روان شناختی کودکان و پرورش شادمانی، تعادل هیجانی و توانایی تحمل دشواری های زندگی توجه کافی نمی کند.

والدین و معلمان نیز غالبا در پی آن هستند که کودک نمره بالاتر کسب کند، رقابت کند و شاگرد اول شود. من بارها از والدین پرسیده ام: آیا حاضر هستید فرزندتان در تمام درس ها نمره 20 بگیرد، در کنکور و سپس در رشته پزشکی موفق شود و حتی متخصص قلب شود، اما در ادامه زندگی دست به خودکشی بزند؟ به ندرت کسی با چنین وضعیتی موافق است؛ با این حال، در عمل بسیاری از خانواده ها و نظام آموزشی به جای توجه به سلامت روان و تقویت مهارت های زندگی، همچنان اولویت را به موفقیت های تحصیلی می دهند.

درنتیجه، نظام آموزشی ما بیش از آنکه بر رشد مهارت های زندگی و ایجاد احساس شادمانی تمرکز داشته باشد، بر دستاوردهای درسی و رقابتی تکیه می کند.

نظام آموزش و پرورش ما باید به طور کامل دگرگون شود و از وضعیت فعلی ناکارآمد، عقب مانده و بیماری زای خود فاصله بگیرد. لازم است ساختار آموزشی به گونه ای تغییر کند که کودکان به انسان هایی منتقد، آزاداندیش، خلاق و تاب آور تبدیل شوند. چنین تحولی امری بسیار بنیادین است و اگر صورت نگیرد، همچنان شاهد بروز رفتارهایی مانند خودکشی خواهیم بود؛ زیرا کودکان و نوجوانان برای مواجهه با واقعیات و دشواری های زندگی آماده نشده اند.

برای آمادگی در زندگی، افراد باید مجموعه ای از پیش فرض ها و مهارت ها را بیاموزند و اتکای صرف به محفوظات، کارآمدی گذشته را ندارد. در شرایط امروز، هر فرد با یک گوشی تلفن همراه و چند حرکت ساده انگشت می تواند حجم بزرگی از اطلاعات را از منابع مختلف از جمله هوش مصنوعی یا موتورهای جست وجو دریافت کند. از این رو، تغییر بنیادی در نظام آموزشی امری ضروری و از نظر من اساسی ترین اقدام است.

چنانچه فردی افکار خودکشی را بیان کند، ارجاع او به روانشناس امری کاملا ضروری است. دلیل این ضرورت آن است که تقریبا همه موارد خودکشی با بروز افکار خودکشی آغاز می شوند؛ بنابراین، در افرادی که چنین افکاری دارند هم امکان تبدیل شدن این افکار به عمل وجود دارد و هم ممکن است هرگز به مرحله رفتار نرسند. در هر دو حالت، مداخله تخصصی لازم است تا روانشناس بتواند در نگرش و الگوهای فکری فرد تغییر ایجاد کند.

گروه اندکی نیز وجود دارند که تظاهر به خودکشی می کنند؛ هدف آن ها ممکن است جلب توجه، کسب ترحم یا در برخی موارد بهره برداری عاطفی یا مالی باشد برای مثال از والدین یا اطرافیان. با این حال، تعداد افراد در این گروه نسبتا محدود است و نمی تواند معیار اصلی در برخورد با این مساله قرار گیرد.

هنگامی که مدیریت یک جامعه بر پایه اصول علمی و کارآمد استوار نباشد، پیامدهای متعددی ازجمله آسیب های اجتماعی بروز می کند. انسان دارای نیازهای گوناگونی است که برآورده شدن آن ها برای ادامه حیات کاملا ضروری است؛ نیازهایی مانند آب، غذا، مسکن و سایر نیازهای پایه ای. هر چه جامعه بیشتر با فقر، محرومیت و نابرابری مواجه شود، زمینه برای شکل گیری افکار و رفتارهای مرتبط با خودکشی افزایش می یابد.

من معمولا در بحث درباره خودکشی به نوع دیگری از این پدیده نیز اشاره می کنم که می توان آن را خودکشی پنهان نامید؛ مواردی که در آمارهای رسمی قابل مشاهده نیستند. برای مثال، ممکن است فردی در 60 سالگی فوت کند، در حالی که از نظر زیستی امکان زیستن تا 80 سال را داشته است. یعنی او 20 سال از عمر بالقوه خود را از دست داده است. زمانی که فرد به دلیل فقر به تغذیه سالم، غذای کافی، کیفیت زندگی یا رفاه حداقلی دسترسی ندارد، عمر زیستی او کوتاه تر می شود.

این وضعیتی است که فرد خود آگاهانه ایجاد نکرده، بلکه شرایط زندگی به او تحمیل شده است. این نوع کاهش عمر معمولا در آمارهای مربوط به خودکشی ثبت نمی شود، هر چند در تحلیل های اجتماعی باید به آن توجه داشت. در چنین شرایطی، افراد بخشی از عمر بالقوه خود را ازدست می دهند؛ عمری که می توانستند داشته باشند اما به دلیل دشواری های اقتصادی و ناتوانی در تامین نیازهای پایه ای از آن محروم شده اند.

این وضعیت حاصل تصمیم فرد نیست، بلکه پیامد شرایطی است که اجازه دسترسی او به تغذیه مناسب، مواد غذایی کافی یا امکانات ضروری زندگی را نمی دهد. فقر موجب می شود فرد نتواند نیازهای اولیه بدن خود را تامین کند و به همین ترتیب، کاهش طول عمر به طور تدریجی و ناخواسته رخ می دهد. این فرآیند به صورت خودکار و تحت تاثیر شرایط زندگی شکل می گیرد و معمولا در آمارهای رسمی نیز منعکس نمی شود.

هر چند کاهش دسترسی به ابزارهایی که می توانند در رفتارهای خودآسیب زن به کار روند، از نظر اصول پیشگیری اهمیت دارد و می تواند تا حدی خطر را کاهش دهد، اما این اقدام به تنهایی کافی نیست. واقعیت آن است که برخی عوامل خطر همیشه در محیط وجود دارند و بنابراین مهم ترین بخشِ پیشگیری، نه مدیریت کاملِ محیط، بلکه رسیدگی به وضعیت روانی فرد، حمایت تخصصی و مداخله به موقع است. کنترل محیط می تواند کمک کننده باشد، اما نقش آن در مقایسه با مداخلات روان شناختی و اجتماعی، نقشی محدود و مکمل محسوب می شود.

برخی افراد ممکن است از شیوه هایی که درد و رنج کمتری دارد برای اقدام به خودکشی استفاده کنند، اما آمار مربوط به برخی از این روش ها بسیار محدود و کم اهمیت است. با این حال، در برخی مناطق ازجمله ایران، برخی الگوهای بسیار آسیب زا و دردناک مانند خودسوزی، شیوع بیشتری داشته اند. این موضوع نشان دهنده شدت درماندگی روانی و فشارهای اجتماعی است که فرد را به چنین انتخاب های پرخطر و رنج آوری سوق می دهد.

حل مساله خودکشی و مشکلات روانی در جامعه را می توان به پرواز یک کبوتر تشبیه کرد که برای پرواز به دو بال نیاز دارد؛ یکی از این بال ها اصلاح ساختار فردی است و دیگری اصلاح ساختار اجتماعی.

بال اول؛ اصلاح ساختار فردی شامل؛ آموزش، تعلیم و تربیت و نظام آموزشی می شود. هدف این است که در طول فرآیند آموزش و پرورش، روانیات سالم در کودکان شکل گیرد، اطلاعات مفید دراختیار آن ها قرار گیرد و مهارت های زندگی به صورت عملی آموزش داده شود. این کار موجب تقویت تاب آوری، خودآگاهی و توانایی مدیریت هیجانات و مشکلات زندگی می شود.

بال دوم؛ اصلاح ساختار اجتماعی شامل؛ ایجاد محیطی عادلانه و سالم است. ساختار اجتماعی نامتعادل، با شکاف های طبقاتی گسترده و محدودیت در آزادی های فردی، کودکان و نوجوانان را مجبور به سرکوب علایق و احساسات خود می کند و درنتیجه جامعه ای تولید می کند که به طور غیرمستقیم بیمارسازی می کند.

مثال آن رفتارهای پرخطر و خشونت آمیز در بزرگسالان است که محصول نظام آموزشی و اجتماعی ناکارآمد هستند؛ افرادی که در اتوبان برای پیشی گرفتن از بقیه لایی می کشند، زمانی که اتوبان بسته است از شانه خاکی می روند تا از ترافیک گذر کنند، بر سر مسائل پیش پا افتاده درگیر می شوند و رفتارهای خطرساز دارند همه اینها محصولات ما هستند.

افرادی که از کودکی به رقابت صرف، برتری جویی و کسب موفقیت فردی آموزش دیده اند، یاد نگرفته اند که شادی و موفقیت واقعی وقتی حاصل می شود که دیگران نیز در کنار آن ها احساس رضایت و خوشحالی داشته باشند. این فقدان آموزش مهارت های اجتماعی و همدلی، در بزرگسالی به بروز رفتارهای خشونت آمیز، خودمحورانه و ناسالم منجر می شود. بنابراین، برای حل ریشه ای مشکلات روانی و اجتماعی، باید همزمان به اصلاح فردی از طریق آموزش و پرورش و هم اصلاح ساختار اجتماعی توجه کرد. تنها با تقویت هر دو بال، می توان جامعه ای سالم، تاب آور و انسانی تر ساخت.

زمانی که ساختار اجتماعی اصلاح شود، می تواند تاثیر مستقیم بر تمام جنبه های زندگی افراد، به ویژه نوجوانان، داشته باشد. نوجوان در این مرحله از زندگی نیازهای اساسی متعددی دارد؛ ازجمله نیاز به استقلال، تفریح، تغذیه مناسب، رشد و شکوفایی استعدادها، دیده شدن و احترام به توانایی ها و علایقش. جامعه و ساختارهای آن باید این امکانات و فرصت ها را دراختیار نوجوانان قرار دهند.