زوال عقل معمولاً با سالمندی گره خورده است، اما این بیماری ناگهان و بی مقدمه ظاهر نمی شود.برخی از عوامل خطر آن حتی ممکن است پیش از تولد آغاز شوند و برخی دیگر در مسیر رشد کودک تا جوانی شکل بگیرند.

زوال عقل معمولاً با سالمندی گره خورده است، اما این بیماری ناگهان و بی مقدمه ظاهر نمی شود.برخی از عوامل خطر آن حتی ممکن است پیش از تولد آغاز شوند و برخی دیگر در مسیر رشد کودک تا جوانی شکل بگیرند.بر اساس پژوهش ها، همین دوره ها می توانند بهترین زمان برای مداخله و پیشگیری باشند.

به گزارش انتخاب و به نقل از sciencealert؛ مطالعات پیشین مجموعه ای از عوامل خطر قابل تغییر برای زوال عقل را شناسایی کرده اند، اما تغییر این عوامل پس از آغاز فرایند تحلیل رفتن مغز چندان مؤثر نیست. همین موضوع پژوهشگران را تشویق کرده است که به نخستین مراحل زندگی بازگردند و به دنبال اقداماتی باشند که شاید در آینده تفاوت واقعی ایجاد کنند

یک مطالعه که در سال 2023 توسط پژوهشگرانی در سوئد و جمهوری چک انجام شد، چند عامل مرتبط با تولد را شناسایی کرد که با افزایش اندک خطر زوال عقل در سال های بعد زندگی همراه بودند.

برخی از این عوامل، مانند دوقلو بودن، خارج از کنترل افراد هستند. اما عواملی دیگر—مثل فاصله ی کوتاه بین تولد فرزندان یا بارداری در سن بالای 35 سال—می توانند در تصمیم گیری های والدین نقش داشته باشند.

در این مقاله می توانید خلاصه ی ویدیویی برخی از این پژوهش ها را ببینید.

مطالعه ی دیگری که در اواخر سال 2024 منتشر شد، عوامل خطر زوال عقل را در بزرگسالان جوان 18 تا 39 ساله بررسی کرد. تیمی به رهبری مؤسسه ی جهانی سلامت مغز (GBHI) در ایرلند، گروهی از متخصصان از 15 کشور جهان را گرد هم آورد تا به تدوین برنامه ای مادام العمر برای تقویت سلامت مغز کمک کنند.

فرانچسکا فارینا، عصب شناس GBHI، می گوید:

دوران جوانی یک پنجره ی مداخله ی بسیار حیاتی است که می تواند به طور چشمگیری خطر زوال عقل را در سال های بعد کاهش دهد.

او تأکید می کند:

برای دستیابی به پیامدهای سالم تر برای مغز، بزرگسالان جوان باید به عنوان شرکای اصلی در پژوهش، آموزش و سیاست گذاری در نظر گرفته شوند.

برخی از عوامل خطری که پژوهشگران شناسایی کرده اند به سبک زندگی مربوط می شوند؛ از جمله مصرف زیاد الکل، سیگار کشیدن، کم تحرکی و انزوای اجتماعی.

برخی دیگر ماهیت محیطی دارند، مانند قرارگرفتن در معرض آلودگی هوا، آسیب های تروماتیک مغزی، کاهش شنوایی یا بینایی، یا سطح پایین تحصیلات. گروهی دیگر نیز مشکلات سلامتی هستند که اغلب از انتخاب های سبک زندگی ناشی می شوند؛ از جمله چاقی، دیابت، فشار خون بالا، کلسترول LDL بالا و افسردگی.

در مجموع، پژوهشگران معتقدند بسیاری از این عوامل خطر در واقع مراحلی هستند که می توان با اصلاح آن ها، احتمال ابتلا به زوال عقل را کاهش داد—آن هم از سنی بسیار پایین تر از آنچه اغلب تصور می شود.

تیم پژوهشی در مقاله ای که اوایل امسال در نشریه ی The Conversation منتشر شد، نوشت:

آیا ممکن است ریشه های زوال عقل تا دوران کودکی یا حتی نوزادی امتداد داشته باشند؟ شواهد فزاینده نشان می دهد پاسخ مثبت است و قرار گرفتن در معرض عوامل خطر در دهه ی نخست زندگی—یا حتی در دوران جنینی—می تواند پیامدهایی مادام العمر برای خطر زوال عقل داشته باشد.

آن ها توضیح می دهند که بیشتر پژوهش های مربوط به زوال عقل به طور طبیعی بر تغییرات شناختیِ مرتبط با افزایش سن در سال های پایانی عمر تمرکز دارند، اما شواهد رو به رشدی وجود دارد که نشان می دهد بسیاری از تفاوت های ساختار و عملکرد مغز که در سالمندان مبتلا به زوال عقل دیده می شود، ممکن است دست کم بخشی از آن ها از دوران کودکی وجود داشته باشند.

به گفته ی این تیم، نمونه های متعددی این موضوع را تأیید می کند.

در مطالعات بلندمدتی که توانایی شناختی افراد در طول زندگی شان پیگیری شده است، یکی از مهم ترین عواملی که توان شناختی فرد را در 70 سالگی توضیح می دهد، سطح توان شناختی او در 11 سالگی است.

به بیان دیگر، سالمندانی که مهارت های شناختی ضعیف تری دارند، اغلب این ضعف را از کودکی داشته اند و تفاوت ها صرفاً نتیجه ی افت سریع تر شناختی در سالمندی نیست.

نشانه ی احتمالی دیگر، شواهد مربوط به آسیب ها یا ناهنجاری های مغزی در سال های بعد زندگی است که ممکن است به رویدادها یا رفتارهای دوران جوانی مرتبط باشند.

نویسندگان توضیح می دهند:

الگوهای مشابهی هنگام بررسی تصاویر مغزی برای یافتن نشانه های آسیب مرتبط با زوال عقل دیده می شود؛ به طوری که برخی تغییرات به نظر می رسد بیشتر با مواجهه با عوامل خطر در اوایل زندگی ارتباط داشته باشند تا با سبک زندگی ناسالم فعلی.

آن ها در جمع بندی می گویند:

شاید زمان آن رسیده باشد که پیشگیری از زوال عقل را به عنوان هدفی مادام العمر در نظر بگیریم، نه صرفاً موضوعی مربوط به سالمندی.

در مطالعه ی سال 2024، برخی از عوامل خطر شناسایی شده بدیهی به نظر می رسند؛ مثلاً مصرف الکل و سیگار که به طور کلی برای سلامت مضر هستند، یا آسیب مغزی که مستقیماً خطر زوال عقل در آینده را افزایش می دهد.

اما برخی عوامل مسیر پیچیده تری دارند. برای نمونه، کاهش شنوایی یا بینایی نیز با زوال عقل مرتبط است؛ شاید به دلیل تحلیل رفتن مغز یا افزایش انزوای اجتماعی.

(Farina و همکاران، Lancet Healthy Longevity، 2024)

شناخت عوامل خطر یک موضوع است و کاهش آن ها موضوعی دیگر و دشوارتر. پژوهشگران پیشنهاد می کنند که این مسئله باید در سطوح فردی، اجتماعی و ملی مورد توجه قرار گیرد.

در سطح فردی، کمک به مردم به معنای افزایش آگاهی درباره ی اهمیت سلامت مغز و عوامل خطر است. به گفته ی پژوهشگران، این کار می تواند از طریق کمپین های سلامت عمومی و آموزش در مدارس انجام شود و حتی با مالیات گذاری بر موادی که به سلامت مغز آسیب می زنند—مانند الکل و سیگار—تأمین مالی شود.

در سطح اجتماعی، تیم پژوهشی پیشنهاد می کند شورای مشورتی متشکل از جوانان با پیشینه های متنوع تشکیل شود تا به عنوان پل ارتباطی با دولت های محلی عمل کرده و دانش زمینه ای درباره ی سلامت مغز در جامعه ارائه دهد.

در سطح ملی نیز این گروه توصیه می کند منشور سلامت مغز تدوین و به آن پایبند شوند تا افراد در تمام طول زندگی در مسیر حفظ سلامت مغز باقی بمانند.

لورا بویی، متخصص سالمندشناسی اجتماعی در GBHI، می گوید:

اشتیاق واقعی ای در میان جوانان برای یادگیری بیشتر درباره ی سلامت مغزشان وجود دارد. آن ها آگاهی بالایی نسبت به شناخت و تنوع عصبی دارند و بسیاری با تشخیص هایی مانند ADHD یا اوتیسم همذات پنداری می کنند.

او می افزاید:

همین آگاهی، علاقه ی شدید آن ها را برای درک بهتر و بهبود سلامت مغزشان برمی انگیزد.

البته عوامل شناسایی شده ثابت و تغییرناپذیر نیستند. به گفته ی پژوهشگران، عوامل نوظهوری نیز وجود دارد که نیاز به بررسی بیشتر دارند؛ از جمله مصرف غذاهای فوق فرآوری شده، مصرف مواد مخدر، زمان استفاده از صفحه نمایش، استرس و قرار گرفتن در معرض میکروپلاستیک ها.