فرارو یک سال قبل بشار اسد، رییس جمهور پیشین سوریه با یک پرواز اختصاصی از دمشق به روسیه فرار کرد و پرونده 61 سال حکومت حزب بعث در این کشور بسته شد. فروپاشی سریع حکومت اسد یکی از مهم ترین رخدادهای خاورمیانه پس از تحولات 7 اکتبر 2023 بود.

به گزارش فرارو، ایران یکی از اصلی ترین پشتیبانان اسد به خصوص پس از وقوع بهار عربی و آغاز جنگ داخلی در این کشور بود. سوریه در هلالی که با عنوان محور مقاومت در خاورمیانه شناخته می شود، نقش پل ارتباطی راهبردی را ایفا می کرد. وقوع جنگ داخلی در سوریه، فساد سیاسی و اقتصادی گسترده، تحریم و مشکلات معیشتی مردم این کشور از جمله دلایلی هستند که تحلیلگران برای فروپاشی سریع حکومت اسد طی کمتر از دو هفته جنگ بیان می کنند.

بشار اسد پس از آرام شدن نسبی فضای سوریه از لحاظ امنیتی و خسارت هایی که جنگ داخلی به بار آورده بود، تلاش کرد ارتباطات خود با جهان عرب را بازسازی کند. سوریه به دنبال وقایعی که پس از بهار عربی رخ داد، از اتحادیه عرب کنار گذاشته شد و عملاً به صورت مستقیم و نیابتی با برخی کشورهای منطقه مانند قطر، امارات و عربستان درگیر بود. بعد از سال 1397 و فروکش کردن آتش جنگ داخلی، تقریباً 4 سال طول کشید تا دمشق توانست به جهان عرب برگردد.

تقریبا از سال 1400 بود که نشانه های این چرخش از طریق بازسازی روابط با کشورهای جنوب خلیج فارس خود را نشان داد. آبان این سال وزیر خارجه امارات پس از سال ها به دمشق رفت و با اسد دیدار کرد. اسفند 1400 اسد به ابوظبی رفت و با مقامات این کشور دیدار کرد. این سفرهای دوجانبه در سال 1401 هم ادامه پیدا کرد. در نهایت بهمن 1402 امارات که از سال 97 سفارت خود را بازگشایی کرده و سطح روابط را به کاردار ارتقاء داده بود، پس از 13 سال سفیر جدیدش را به دمشق فرستاد. اسد اسفند 1401 به مسقط هم سفر کرد.

سفر اسد به امارات

در ادامه این روند، اسد در اردیبهشت 1402 پس از 12 سال برای اولین بار به نشست سران اتحادیه عرب شرکت کرد و تعلیق عضویت کشورش در این سازمان عربی به پایان رسید. نشستی که در جده برگزار شد و اولین سفر اسد به عربستان پس از وقایع یک دهه پیش از آن بود. او اردیبهشت 1403 به منامه رفت و در نشست اتحادیه عرب شرکت کرد. آبان 1403 هم برای شرکت در نشست سران کشورهای عربی اسلامی به ریاض رفت. در تمام این روند، مشخص بود که قطر هنوز با سوریه کنار نیامده است. چون بر خلاف بقیه کشورهای جنوب خلیج فارس، که روابط خود با سوریه را از سر گرفتند و در بازه های زمانی مختلف نمایندگی های دیپلماتیک خود در دمشق را بازگشایی کردند، قطر تا پس از سقوط اسد این اقدام را انجام نداد. تفاوت نگاه اسد به کشورهای عربی و ایران در چند سال اخیر، در فایل صوتی مربوط به یکی از مقامات نظامی ایران در سوریه که دی ماه سال پیش منتشر شد، بیش از پیش خودش را نشان داد.

عکس یادگاری سران اتحادیه عرب در جده

سرتیپ بهروز اثباتی (ابو امیر)، مسئول قرارگاه فضای مجازی ستاد کل نیرو های مسلح و از فرماندهان ارشد سپاه در سوریه، درباره سفری که مرحوم سیدابراهیم رییسی اردیبهشت 1402 به دمشق داشت، این نکات را مطرح کرد: جناب رییسی که آمدند وزارت اعلام سوریه گفتند از فرودگاه تا قصر (کاخ ریاست جمهوری سوریه) را پرچم می زنیم، اما در تماس با مسوول تشریفات قصر و ... فهمیدیم قرار نیست از آقای رییسی استقبال کنند. سریع قرارگاه تاسیس کردیم در 5 یا 6 ساعت کل جاده فرودگاه تا قصر را تزیین و آماده کردیم و شهر را تغییر دادیم. چند وقت دیگر دیدیم از فرودگاه تا قصر را پرچم امارات زدند. چون وزیر خارجه امارات می خواست صبح بیاید و عصر برگردد. ما اعتراض کردیم. گوینده به این موضوع اشاره می کرد که بی اعتنایی سوری ها به سفر سیدابراهیم رییسی و توجه بیش از حد آن ها به سفر وزیر خارجه امارات به دلیل القائات اسماء الاسد همسر بشار و تلاش برای جایگزین کردن کشورهای عربی با ایران بود.

اهمیت راهبردی سوریه برای سیاست خارجه منطقه ای جمهوری اسلامی باعث شد که تهران از همان ابتدای رخ دادن خیزش های عربی که سال 1389 (2011) به سوریه هم رسید، درگیر مسائل دمشق شود. این درگیری با سیر صعودی تحولات امنیتی در سوریه افزایش نیز پیدا کرد و در نهایت با ظهور داعش و درگیر شدن سوریه و عراق در بحران تروریسم، به حضوری تمام عیار تبدیل شد. ایران در جریان جنگ سوریه، با ظرفیت های دیپلماتیک، نظامی، اطلاعاتی امنیتی و سیاسی خود وارد معرکه شد.

هزینه دقیق و رسمی این جنگ مشخص نیست و ارقام مختلفی در رسانه ها مطرح می شود. ارقامی از 18 تا ده ها میلیارد دلار که با توجه به نبود داده های رسمی و دقیق، نمی توان به آن ها استناد کرد. اما در نهایت آذر سال گذشته و پس از سقوط حکومت، برای نخستین بار محمد غازی الجلالی، آخرین نخست وزیر دولت اسد در گفتگویی با شبکه روداو کردستان عراق از بدهی 30 میلیارد دلاری دمشق به تهران پرده برداشت. به گفته جلالی، ایران از زمان آغاز انقلاب [سوریه]، سالانه یک میلیارد دلار به سوریه می پرداخت و بدهی سوریه به ایران به 30 میلیارد دلار رسید. او همچنین گفت که ایران ماهانه دو میلیون بشکه نفت برای سوریه ارسال می کرد. یک میلیون هم خودمان می خریدیم. عراق به دلیل منع امریکا، نمی توانست به ما نفت صادر کند. این رقم بدهی در روایت های رسانه ای حتی به 50 میلیارد دلار هم رسید. در نهایت سخنگوی وزارت امور خارجه روز 27 آذر 1403 این اعداد را اغراق آمیز خواند.

کنسولگری ایران در دمشق

پس از 7 اکتبر، اقدامات اسراییل علیه نیروهای ایران در منطقه افزایش چشم گیری پیدا کرد. تا زمانی که سردار عباس نیلفروشان، معاون عملیات سپاه پاسداران در جریان حمله به محل حضور سیدحسن نصرالله همراه او به شهادت رسید، تعداد زیادی از افسران و فرماندهان سپاه در سوریه توسط اسراییل ترور شدند که از جمله شاخص ترین آن ها، شهدای حمله به ساختمان کنسولگری ایران در دمشق (فروردین 1403) و شهدای حملات دی ماه 1402 بودند. ایران در نهایت بر اساس ادعای خبرگزاری فرانسه، دو روز قبل از سقوط اسد نیروها و هیئت دیپلماتیک خود را از سوریه خارج کرد. با توجه به این که پس از جنگ مشکلات معیشتی و ساختاری در سوریه بهبود پیدا نکرد و ارتش اسد هم نمی جنگید، ایران در نهایت تصمیم گرفت از این منطقه خارج شود. منطقه ای که تغییر و تحولات در آن تاثیر مهمی بر مسائل امنیتی و ژئوپولتیکی خاورمیانه گذاشت.