فرارو- داروهای سرطانی کمیاب و گران تر شد؛ از 150 تا 250 میلیون. همزمان آمارها نشان می دهند که در تابستان امسال بیش از 93 هزار قلم داروی قاچاق گزارش شده. وقتی این ارقام در کنار آخرین امید بیماران سرطانی قرار می گیرد، وضعیت نگران کننده تر به نظر می رسد؛ اما آغاز ماجرا جایی است که نمونه اصلی این داروها سر از داروخانه های عراق درآورده و نمونه های موجود در بازار سیاه، با آب مقطر پر شده اند.

به گزارش فرارو، فمارا (Femara) یکی از مهمترین داروهای شیمی درمانی در درمان سرطان پستان است. این دارو برای ایران حیاتی به حساب می آید چراکه طبق آخرین آمار رسمی در هر ساعت تقریبا دو زن در ایران به سرطان پستان مبتلا می شوند؛ یعنی سالانه حدود 19 هزار زن ایرانی. فمارا، اگر در داروخانه های ایران پیدا شود چیزی حدود 2 میلیون و 200 هزار تومان به فروش می رسد؛ اما نیست.

نمونه های آن را با بارکد ایرانی در داروخانه های عراق پیدا کردند که با قیمت حدودی 9 میلیون به فروش می رسد. البته فمارا تنها داروی ضد سرطانی نیست که گران و کمیاب شده. در گزارشی که خبرگزاری مهر به تازگی منتشر کرده افشا کرده است که سودجویانی آب مقطر را به جای داروی سرطان می فروشند آنهم با قیمت گزاف. این ماجرا سرنخ های مهمی درباره قاچاق و تهدید سلامت بیماران در اختیار قرار می دهد. قاچاقچیان با چه روش هایی دارو را از ایران خارج می کنند و این مساله چه آسیب هایی برای جامعه در پی دارد؟

ماجرا از این قرار است که رد داروهای تقلبی سرطان، بازرسان را به یک کارگاه زیرزمینی در شیراز رساند. البته این اتفاق برای نخستین بار رخ نمی دهد. آذرماه سال گذشته نیز یک دستگاه کامیون حامل داروهای قاچاق در محورهای مواصلاتی خراسان جنوبی متوقف شد. حسن شجاعی نسب، فرمانده انتظامی خراسان جنوبی، درباره میزان داروی مکشوفه گفته بود: داروها در لابه لای محموله ها جاسازی شده بود و بیش از 730 هزار قلم داروی کمیاب و گران قیمت کشف و ضبط شد. ارزش ریالی این محموله حدود 20 میلیارد تومان برآورد شده است.

تمام این اتفاقات در حالی رخ می دهد که اغلب داروهای سرطانی به صورت سهمیه ای و عمدتا از طریق داروخانه های دولتی توزیع می شوند. بنابراین این پرسش مطرح می شود که چگونه چنین داروهایی دچار قاچاق معکوس می شوند؟ در این میان، سامانه ای نظارتی نیز وجود دارد که از طریق بارکد، مسیر دارو را ردیابی می کند. اما ماجرا دقیقا از جایی پیچیده می شود که دارو به بیمار تحویل داده می شود و دیگر نظارتی بر مصرف آن وجود ندارد.

نقی شهابی مجد، معاون توسعه و مدیریت منابع سازمان غذا و دارو، در این باره توضیح می دهد: مسیر دارو از تولید یا واردات تا زمان تحویل به بیمار ردیابی می شود، اما پس از تحویل، امکان کنترل سازمان غذا و دارو محدود است. او می افزاید که برخی افراد با جعل نسخه موفق به دریافت دارو می شوند. با این حال، موضوع زمانی پیچیده تر می شود که به آمارهای رسمی توجه کنیم. رییس اداره بازرسی و رسیدگی به شکایات سازمان غذا و دارو اعلام کرده است: در تابستان 1404 در سراسر کشور 93 هزار و 342 قلم داروی قاچاق، به ارزش ریالی 244 میلیارد ریال، کشف شده است. بنابراین گره ای کور وجود دارد که در این چرخه با وجود سامانه باز نشده. آن ها چطور سامانه را دور می زنند؟ درواقع باید پرسید چگونه دارو به جای اینکه به دست بیمار برسد سر از داروخانه های کشورهای همسایه درمی آورد؟

در مورد کارگاه شیراز که به تازگی کشف شده، شیوه قاچاق کمی متفاوت است. این تفاوت بازرسان را به سرنخ های قابل توجهی رساند. نکته مهم اینجا بود که در میان جعبه ها و لیبل هایی که با دقت بسیار طراحی شده و با نمونه اصلی هیچ تفاوتی نداشتند، نمونه های اصلی دارو با بارکد ایرانی نیز وجود داشت. شاید تصور شود داروهای تقلبی با اضافه کردن آب مقطر یا مواد مشابه، حاوی دُزی از داروی اصلی می شوند، اما واقعیت چنین نبود؛ داروهای اصلی در اداره پست شناسایی شدند.

بسته بندی ها به شکلی کاملا قانونی به شهرهای مرزی پست می شدند و از آنجا به کشورهای همسایه می رسیدند. علاوه بر این، کولبرها نیز در مرز داروهای اصلی را حمل کرده و با خود به آن سوی مرز ایران می بردند. وقتی از آنان پرسیده شد آیا نظارتی بر بار آن ها وجود دارد، پاسخ دادند: گاهی دیدبان هست، اما مامور نه. در ادامه گزارش مشخص شد یکی از داروهای ضدسرطانی به نام فمارا، که پیش تر درباره آن توضیح داده شد، در داروخانه های عراق پیدا شده. گزارشگر اشاره می کند که داروهای ضدسرطانی نه تنها به عراق، بلکه به کشورهای حاشیه خلیج فارس، افغانستان و پاکستان نیز می رسند.

با توجه به این آمار، شیوه های قاچاق معکوس دارو قابل توجه می شوند. یکی از نمونه ها ارسال دارو از طریق پست است که به آن اشاره شد. قضیه از این قرار است که از طریق نسخه جعلی دارو را دریافت کرده اند. اما همچنان این پرسش مطرح می شود که آیا امکان دارد همه این داروها صرفا از طریق جعل نسخه به دست قاچاقچیان رسیده باشد؟

از سوی دیگر، با توجه به سخت گیری ها و استانداردهایی که هر کشور برای توزیع دارو در داروخانه های خود دارد، این سوال نیز پیش می آید که این داروها چگونه بدون تاییدیه کشور مبدا وارد داروخانه های مقصد شده اند؟

آیا احتمال قاچاق معکوس خارج از شبکه رسمی توزیع وجود دارد؟ البته پاسخ به این پرسش همچنان در هاله ای از ابهام است. البته مهر در گزارشش تاکید کرده است: نمی توان مطمئن بود که درصد زیادی از داروهای کشور به شکل قاچاق از کشور خارج می شود. در واقع، حجم و تنوع داروهای قاچاق شده آن قدر زیاد نیست که بتوان گفت بازار را دستخوش تغییر و داروها را گران و کمیاب کرده.

به جز بحث پست داروها و خروج آن ها از مرز توسط کولبرها می توان به قاچاق چمدانی دارو اشاره کرد. بنابراین، مسیرهای دیگری نیز برای قاچاق دارو وجود دارد. مهر در گزارشی دیگر اشاره می کند: یکی از مسیرهای قاچاق معکوس دارو از کشور، قاچاق چمدانی است که توسط مسافران انجام می شود.

علاوه بر این، باید به سرقت داروهای شیمی درمانی بیماران مبتلا به سرطان در بیمارستان ها نیز اشاره کرد. طبق گزارشی از روزنامه اعتماد که اسفندماه سال گذشته منتشر شد، دزدی این نوع داروها دست کم در دو بیمارستان دولتی به صورت علنی رخ داده و برای آن ها پرونده های قضایی تشکیل شده است. در این گزارش آمده است که این سرقت ها محدود به یکی دو بار و مربوط به امروز و دیروز نبوده اند.

محمد اسلامی، عضو انجمن سرطان شناسی ایران، یکی از دلایل بروز چنین تخلفاتی را این گونه توضیح می دهد: در مورد داروهای سرطان، بسیاری از داروهایی که نام های تجاری معروف دارند، از مسیرهای رسمی وارد کشور نمی شوند و قیمت آن ها چند صد میلیون تومان یا حتی گاهی بیش از یک میلیارد تومان است. فروش چنین داروهایی در بازار آزاد می تواند زندگی یک نفر را زیر و رو کند.

به گفته او، همین مساله باعث می شود پرستاری با 30 سال سابقه کار و مشکلات اقتصادی فراوان، وسوسه انجام چنین کاری شود. معاون غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شیراز نیز این موضوع را تایید کرده و گفته است در برخی موارد داروهای بیمارستانی به بیرون از بیمارستان نشت پیدا می کند.

یکی دیگر از حلقه هایی که می تواند در قاچاق دارو پیش از تحویل به بیمار نقش داشته باشد، داروخانه ها هستند. محمد منفرد، نایب رییس انجمن داروسازان ایران، می گوید: داروخانه ها می گویند دارویی که امروز کمیاب است ممکن است فردا کمیاب نباشد و هر طور می خواهیم آن را توزیع کنید. به داروخانه ای که تازه یک سال از تأسیس آن گذشته، 60 میلیارد تومان دارو تحویل داده اند و مشخص نیست این داروها کجا رفته است.

همانطور که پیش تر اشاره شد، این داروهای سرطانی عمدتا سهمیه ای هستند و فقط به برخی داروخانه های خاص و دولتی تحویل داده می شوند. یکی از داروخانه داران در گفت وگو با مهر می گوید: داروخانه هایی که به صورت تخصصی کار می کنند و داروهای شیمی درمانی دارند، مطالبات شان حداقل چند میلیارد تومان است؛ البته این عدد برای داروخانه های معمولی بسیار کمتر است.

در این وضعیت پیچیده و پرابهام، قاچاق معکوس دارو را فقط نمی توان یک تخلف اقتصادی یا انتظامی دانست. این قاچاق مستقیما سلامت عمومی و جان بیماران را هدف می گیرد. یکی از بیماران سرطانی که با تزریق آب مقطر به جای داروی سرطانی بدنش تاول زده بود به خبرنگار فرارو گفت: به این فکر می کنم لحظه ای که داشته ویال را با آب مقطر پر می کرده به این موضوع توجه داشته که در حال قتل عمد است؟

جدای از بحث سلامت بیماران سرطانی ایران، داروهای سرطانی تحت تاثیر تحریم ها و با تخصیص ارز ترجیحی 28 هزار و 500 تومانی تامین می شوند؛ به همین دلیل هر قلم دارویی که از شبکه رسمی خارج می شود، به معنای هدررفت منابع ارزی محدود ایران است که می توانست برای درمان بیماران مصرف شود. خروج این داروها از چرخه رسمی، فشار مضاعفی بر نظام سلامت وارد می کند و کمبود و گرانی را تشدید می کند؛ کمبودی که در ین زنجیره مستقیما آخرین امید بیماران سرطانی را نشانه می گیرد.

از سوی دیگر، قاچاق دارو زمینه ساز شکل گیری بازار سیاهی می شود که در آن داروهای حیاتی با چند برابر قیمت واقعی معامله می شوند یا نمونه های تقلبی و دست کاری شده، جای داروی اصلی را می گیرند. بازاری که نه تنها عدالت درمانی را از بین می برد، بلکه با سلامت بیماران بازی می کند و امکان نظارت، ردیابی و تضمین کیفیت دارو را از میان می برد.

در نهایت، استمرار قاچاق معکوس دارو می تواند اعتماد عمومی به نظام توزیع و تامین دارو را تضعیف کند و زنجیره ای از آسیب ها را شکل دهد؛ از اتلاف ارز دولتی و افزایش هزینه های درمان گرفته تا گسترش فساد و تهدید مستقیم جان بیمارانی که هر دُز دارو برایشان به معنای ادامه زندگی است.

با در نظر گرفتن همه این موارد، این پرسش اساسی مطرح می شود که این زنجیره در نهایت کجا باید قطع شود؟ معاون توسعه و مدیریت منابع سازمان غذا و دارو معتقد است که تامین به موقع داروها، به ویژه حفظ ذخایر استراتژیک، تامین منابع مالی لازم خصوصا ارز و همچنین همکاری و هماهنگی میان دستگاه های مرتبط، می تواند یکی از مسیرهای اصلی برای مهار این چرخه باشد.