در میان همه تصمیم های عجیب مسعود پزشکیان در طراحی ترکیب کابینه دولت چهاردهم، ابقای محمد اسلامی در مقام ریاست سازمان انرژی اتمی، یکی از غریب ترین تصمیم ها بود.

به گزارش هم میهن، محمد اسلامی نزدیک به 40 سال است در تمامی دولت های جمهوری اسلامی ایران، از اصلاح طلب، اصول گرا و اعتدالی یکی از مقام های بلندپایه دولت محسوب می شود. رییس 70ساله سازمان انرژی اتمی، تحصیلات خود را در رشته مهندسی راه و ساختمان در آمریکا به پایان رساند و از سال 1366 به مقام معاونت وزیر دفاع رسید.

بخش بزرگی از دوران خدمت اسلامی در وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح پشت سر گذاشته شد تا اینکه سال 1396 در دولت دوم حسن روحانی، به عنوان استاندار مازندران برگزیده شد. یک سال بعد، پس از استعفای عباس آخوندی از وزارت راه و شهرسازی، اسلامی از استانداری مازندران به سرپرستی وزارت راه برگزیده شد و چند ماه بعد به عنوان وزیر جدید راه و شهرسازی از مجلس شورای اسلامی رای اعتماد گرفت.

با پایان دولت روحانی، اسلامی از معدود مدیرانی بود که همچنان در ساختار دولت جدید سیدابراهیم رییسی باقی ماند و با ارتقای مقام از وزارت به معاونت رییس جمهور و ریاست سازمان انرژی اتمی رسید. انتخابات 1403 و انتخاب نامزد اصلاح طلبان در انتخابات ریاست جمهوری نیز تاثیری در سرنوشت اسلامی بر جا نگذاشت، چراکه مسعود پزشکیان تصمیم گرفت وزیر روحانی و معاون رییسی را در مقام خود ابقا کند.

اکنون کمی بیش از چهار سال از ریاست اسلامی بر سازمان انرژی اتمی می گذرد. در طول این مدت هرچند اسلامی به صورت مداوم جلوی دوربین رسانه ها قرار داشته است و از توسعه صنعت هسته ای و وارد کردن صنعت هسته ای به زندگی مردم عادی سخن گفته است، اما تردیدهای زیادی در مورد عملکرد او در این سازمان وجود دارد.

در طول چهار سال گذشته، به رغم تاکید مکرر سازمان انرژی اتمی در توسعه ظرفیت های تولید برق هسته ای در ایران و به رغم سررسید موعد تحویل واحدهای جدید نیروگاه اتمی بوشهر از سوی روسیه، هنوز هیچ ظرفیت جدیدی به نیروگاه های هسته ای کشور اضافه نشده است و تردیدهای زیادی در مورد پیشرفت واقعی واحدهای دو و سه نیروگاه اتمی بوشهر و زمان تحویل این نیروگاه ها به ایران وجود دارد.

اسلامی آخرین بار وعده داد که واحد 2 نیروگاه بوشهر تا پایان سال 1407 به بهره برداری برسد. در چهار سالی که محمد اسلامی در رأس سازمان انرژی اتمی قرار دارد، حتی یک کیلووات برق هسته ای به ظرفیت تولید برق کشور اضافه نشده است.

زمانی که محمد اسلامی در 7 شهریور 1400 به عنوان رییس جدید سازمان انرژی اتمی کشور جانشین علی اکبر صالحی شد، رسانه های غربی با اشاره به سوابق او در حوزه دفاعی و موشکی نسبت به این انتصاب واکنش منفی نشان دادند.

اسلامی تا پیش از رسیدن به مقام استانداری مازندران در سال 1396 صرفاً در وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح و صنایع هوا-فضای ایران خدمت کرده بود و نه به لحاظ تحصیلات و نه به لحاظ سوابق کار هیچ نسبتی با سازمان انرژی اتمی نداشت. تنها جایی که نام اسلامی با صنعت هسته ای پیوند خورده بود سال 1387 بود که نام او در فهرست تحریم های شورای امنیت علیه ایران وارد شد.

نام محمد اسلامی سال 2008 با صدور قطعنامه 1803 شورای امنیت سازمان ملل متحد در فهرست تحریم های شورای امنیت قرار گرفت. در آن دوران اسلامی به عنوان رییس موسسه آموزش و تحقیقات صنایع دفاعی ایران فعالیت می کرد. با توجه به فعال سازی مکانیسم اسنپ بک از سوی سه کشور اروپایی در مهرماه سال جاری و اعمال مجدد قطعنامه های 6گانه شورای امنیت علیه ایران، محمد اسلامی مجدداً تحت تحریم های شورای امنیت سازمان ملل متحد قرار گرفته است.

سال 2008 رسانه های خارجی در این خصوص نوشتند: اسلامی هیچ تجربه ای در زمینه هسته ای نداشته و تنها با وزارت دفاع ایران ارتباط دارد که به خاطر فعالیت هایش در ارتباط با فعالیت های نظامی مرتبط با بخش هسته ای در سال 2008 از سوی سازمان ملل متحد تحریم شد.

اسلامی زمانی که ریاست موسسه آموزش و تحقیقات صنایع دفاعی ایران را بر عهده داشت به دلیل مشارکت مستقیم یا حمایت از گسترش فعالیت های حساس هسته ای ایران یا توسعه سیستم های تسلیحات هسته ای مورد تحریم بین المللی قرار گرفت. سازمان ملل متحد این مقام ایرانی را به دلیل مشارکت در تهیه اقلام، کالاها، تجهیزات، مواد و فناوری های ممنوعه مرتبط با فعالیت های هسته ای و نظامی در لیست سیاه قرار داده است.

محمد اسلامی در طول چهار سال گذشته به صورت مداوم از ایجاد ظرفیت های جدید هسته ای سخن گفته است و بارها در مورد برنامه های بلندمدت تولید برق هسته ای در کشور اظهارنظر کرده است. اسلامی وعده داده است که ظرف 16 سال آینده تولید برق هسته ای ایران 25 برابر شود و تولید برق هسته ای کشور به 20 هزار مگاوات برسد.

اسلامی خردادماه سال جاری در نشست با اعضای کمیسیون سیاست خارجی و امنیت ملی مجلس شورای اسلامی گفته بود: طراحی برای تولید 20 هزار مگاوات برق هسته ای به طور کامل جانمایی شده، مطالعات میدانی آن انجام گرفته، سیستم های مورد نیاز انتخاب شده و روند پیگیری آن با سرعت و اهتمام جدی در جریان است.

البته رویای تولید 20 هزار مگاوات برق هسته ای در ایران پروژه جدیدی نیست و بیش از 5 دهه است که تولید این میزان برق هسته ای در دستور کار حکومت قرار دارد. اکبر اعتماد، نخستین رییس سازمان انرژی اتمی و پدر صنعت هسته ای ایران سال 1353 از برنامه کشور برای تولید 23 هزار مگاوات برق هسته ای در طول 20 سال آینده خبر داده بود. سال 1385 غلامرضا آقازاده رییس وقت سازمان انرژی اتمی ایران گفته بود: دستیابی به 20 هزار مگاوات برق هسته ای بر اساس نیاز کشور و بر طبق مصوبه مجلس شورای اسلامی به سازمان انرژی اتمی ایران ابلاغ شده است.

یک سال بعد، رهبر انقلاب در سخنانی تاکید کرده بودند: ما برای بیست سال دیگر حداقل بایستی بیست هزار مگاوات برق از انرژی هسته ای به دست بیاوریم. برآوردی که برای مصرف انرژی در کشور و تولید برقِ مورد نیاز کرده اند، حداقل بیست هزار مگاوات باید از طریق انرژی هسته ای باشد؛ و الّا ما باید برق را از دیگران گدایی کنیم. تمامی این چشم اندازهای 20ساله امروز پشت سر گذاشته شده است و ایران امروز تنها سالانه 800 مگاوات برق هسته ای در تنها واحد فعال نیروگاه هسته ای بوشهر تولید می کند.

با این حال محمد اسلامی که چهار سال است ریاست سازمان انرژی اتمی را بر عهده دارد، وعده 16 سال دیگر را برای تولید 20 هزار مگاوات برق اتمی داده است. اسلامی دی ماه سال گذشته گفت: سازمان انرژی اتمی طرح 20 هزار مگاوات را برای افق 1420 در سند راهبردی خود و در قانون برنامه توسعه پیش بینی کرده است و با جانمایی صورت گرفته و آغاز فعالیت های شرکت های احداث و بهره برداری، اجرای طرح شروع شده و هر کدام در مراحل مختلف پیشرفت قرار دارد.

یکی از طرح هایی که به صورت نیمه کاره به محمد اسلامی به ارث رسید، طرح توسعه نیروگاه اتمی بوشهر و ساخت دو واحد هزار مگاواتی دو و سه نیروگاه بوشهر بود. سال 1396 بر اساس توافقنامه ای که میان ایران و شرکت روس اتم روسیه امضا شد، مقرر شد که واحد 2 نیروگاه اتمی بوشهر طی 8 سال و واحد 3 طی 10 سال به بهره برداری برسد.

این توافق بخشی از توافق های ایران پس از برجام و رفع تحریم های بین المللی بود که سال 1397 با خروج ایالات متحده آمریکا از برجام مجدداً علیه ایران اعمال شد. درحالی که مقرر بود روس اتم واحد 2 نیروگاه اتمی بوشهر را تابستان امسال به ایران تحویل دهد، این پروژه دست کم با دو سال تاخیر مواجه شده است. آمار و ارقام متفاوتی در مورد پیشرفت فیزیکی نیروگاه اتمی بوشهر و میزان فعالیت نیروهای روسیه در این پروژه اعلام شده است.

آنچه روشن است این است که روسیه در اجرای تعهدات خود در این پروژه به بهانه های مختلف تاخیر کرده و هنوز آن را به سرانجام نرسانده است. اواخر سال 1400 لوون جاگاریان، سفیر وقت روسیه در ایران در گفت وگویی که با او داشتم ادعا کرد که روس اتم به دلیل بدهی چندصدمیلیون یورویی ایران به این شرکت دولتی روسیه عملیات ساخت وساز در بوشهر را متوقف کرده است.

درحالی که در روزهای نخست ریاست اسلامی بر سازمان انرژی اتمی ادعا می شد که پروژه واحدهای 2 و 3 نیروگاه اتمی بوشهر تنها با یک سال تاخیر مواجه است، اما خردادماه امسال محمد اسلامی خبر داد که این نیروگاه ها تا پایان برنامه هفتم وارد مدار خواهند شد اما با توجه به اطلاع رسانی محدود در مورد پیشرفت این پروژه ها، بعید به نظر می رسد که تا پایان سال 1407 این دو واحد نیروگاهی وارد مدار تولید برق شوند.

محمد اسلامی به صورت مداوم خبر از آغاز پروژه های تولید برق هسته ای در استان های مختلف کشور می دهد. اسلامی در طول یک سال گذشته از آغاز پروژه تاسیسات ایران هرمز در استان هرمزگان با ظرفیت تولید 5 هزارمگاوات برق هسته ای و ساخت نیروگاه هسته ای در استان گلستان سخن گفته است.

اسلامی مهرماه امسال پس از سفر به روسیه از امضای توافقنامه های جدید برای همکاری های هسته ای میان ایران و روسیه خبر داد و گفت: دو گام بزرگ و گسترده توسعه نیروگاه های هسته ای کوچک مقیاس (SMR) و نیز نیروگاه های بزرگ مقیاس، به ویژه نسل جدید 1200 مگاواتی؛ طلیعه دار توسعه هسته ای کشور خواهند شد که به یاری حق تعالی، شاهد تحولی ژرف در این مسیر خواهیم بود.

درحالی که در برخی از تریبون ها حمله به آژانس بین المللی انرژی اتمی و رافائل گروسی، مدیرکل این نهاد بین المللی با ادعای جاسوسی برای غرب ادامه دارد، محمد اسلامی که نهاد تحت مدیریتش مستقیماً با آژانس سر و کار دارد، یکی از اشخاصی است که دائما به تردیدافکنی در مورد عملکرد آژانس دامن می زند. اسلامی مهرماه سال جاری در مسکو به خبرنگاران گفت: محکوم نکردن حملات رژیم اسراییل به تأسیسات هسته ای ایران توسط آژانس بین المللی انرژی اتمی به معنی هماهنگ بودن با حمله نظامی است.

اسلامی هفته گذشته هم در کنفرانس بین المللی حقوق بین الملل تحت تهاجم: تجاوز و دفاع با اتهام زنی تلویحی به آژانس گفت: اولین مراکزی که اسراییل بمباران کرد، کارخانه تولید سوخت صفحه ای برای راکتور تهران بود؛ راکتوری تحقیقاتی که ویژه تولید رادیودارو است. این اطلاعات در اختیار آژانس بوده است. وقتی آزمایشگاهی را با مشارکت آژانس تجهیز کرده اید و همان اتاق مورد اصابت قرار می گیرد، چه کسی می تواند جز با سوءاستفاده از اطلاعات آژانس چنین حمله ای را انجام دهد؟

خردادماه امسال، در پی صدور قطعنامه شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی علیه ایران و ساعاتی قبل از آغاز حمله اسراییل به ایران، اسلامی در گفت وگویی مدیرکل آژانس را به خدمت گذاری برای سه کشور اروپایی و آمریکا و قرار گرفتن تحت نفوذ اسراییل متهم کرد. وی گفت: آنچه را ما مشاهده می کنیم سلسله اقدامات سیاسی 3 کشور اروپایی و هدایت آمریکا و خدمتگزاری مدیرکل آژانس با نفوذ رژیم صهیونیستی است تا ما را برای امتیازگیری تحت فشار قرار دهند.

در 15 سال گذشته 11 قطعنامه علیه ایران در شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی تصویب شده است که 6 قطعنامه در چهار سال دوران ریاست اسلامی بر سازمان انرژی اتمی به تصویب رسیدند. بخش اعظم این قطعنامه ها به دلیل بی میلی سازمان انرژی اتمی برای همکاری در خصوص پاسخ به سه سوال پادمانی آژانس در خصوص یافته شدن ردپای مواد شکاف پذیر در تاسیسات اعلام نشده ایران علیه ایران صادر شدند.

خردادماه امسال رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی در گزارش جامعی که در چارچوب قطعنامه نوامبر 2024 به شورای حکام ارائه داد، ایران را به رعایت نکردن تعهدات خود در چارچوب پادمان متهم کرد و ادعا کرد که ایران در گذشته برنامه نظام مند اعلام نشده هسته ای داشته است. بی پاسخ ماندن سوالات آژانس در خصوص تاسیسات اعلام نشده، عامل اصلی صدور این گزارش از سوی مدیرکل آژانس بود که بعدها مقام های جمهوری اسلامی ایران ادعا کردند همین گزارش زمینه ساز جنگ 12 روزه تحمیلی علیه ایران شده است.

درحالی که بسیاری از کارشناسان معتقدند همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی و تلاش برای عادی سازی پرونده هسته ای ایران در آژانس می تواند به کاهش فشار بر کشور و بهانه جویی علیه ایران کمک کند، سازمان انرژی اتمی تحت ریاست محمد اسلامی به شدت بر اتهام زنی به آژانس و گره زدن همکاری با آژانس به توافق های سیاسی و دیپلماتیک در مورد تحریم ها اصرار دارد.

حسن بهشتی پور، تحلیل گر مسایل هسته ای در گفت وگویی می گوید: این سیاست برای من به عنوان یک پژوهشگر قابل درک نیست. ما هنوز با آژانس به عنوان یک مرکز جاسوسی و نهادی که مجری سیاست های قدرت ها است برخورد می کنیم. اولاً آژانس یک نهاد بین المللی است و ثانیاً تنها نهادی است که می توانیم بگوییم وقتی می خواهیم انرژی صلح آمیز هسته ای داشته باشیم، تنها با نظارت این آژانس امکانش را خواهیم داشت.

ایران می تواند به عملکرد مدیرکل آژانس و برخی بازرسان انتقاد داشته باشد و بگوید که اطلاعات جاسوسی در اختیار آمریکا و اسراییل قرار داده اند. ولی واقعیت این است که ما نمی توانیم کل این سازمان را زیر سوال ببریم. اگر بخواهیم کل این آژانس را زیر سوال ببریم، از نظر حقوق بین الملل مسموع نیست.

اگر شکایتی از عملکرد آژانس داریم، باید به دیوان بین المللی لاهه رجوع کنیم و در یک نهاد حقوقی شکایت خود راتنظیم کنیم و مستندات را ارائه کنیم. اگر واقعاً می خواهیم کار کنیم و یک فعالیت صلح آمیز هسته ای و همه جانبه داشته باشیم، باید بپذیریم که با آژانس همکاری کنیم و بهانه را از دست آلمان و انگلیس و فرانسه و آمریکا بگیریم. این رویکرد که بخواهیم برخورد بیشتری با آژانس کنیم، به جایی نمی رسد و گره را کورتر می کند.

جهانبخش ایزدی، استاد روابط بین الملل نیز می گوید: آژانس یک نهاد فنی و تخصصی است؛ هرچند که ممکن است از آن به عنوان یک ابزار سیاسی هم استفاده شود، ولی تقابل با آژانس هیچ اعتبار بین المللی برای جمهوری اسلامی نمی آورد. باید در رفتار با آژانس به عواقب و پیامدهای هر تصمیمی توجه کرد. در شرایطی که ایران عضو پیمان عدم اشاعه (NPT) است، نباید نظارت آژانس را بر اساس توافقنامه جامع پادمان به هیچ بهانه ای قطع کند.

محمد اسلامی که 9 ماه بعد از تصویب قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم ها به ریاست سازمان انرژی اتمی رسید، همسو با مقام هایی مانند علی شمخانی و محمدباقر قالیباف همواره از این قانون حمایت کرده است. این در حالی است که رییس پیشین او، حسن روحانی، قانون اقدام راهبردی را بدترین قانون جمهوری اسلامی می دانست.

اسلامی سال 1401 در جلسه کمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی گفت: قانون اقدام راهبردی قانون خوبی برای توسعه صنعت هسته ای بود و به خوبی اجرا شده است. اجرای این قانون غنی سازی را به سطحی رساند که در حال حاضر ظرفیت غنی سازی کشور به بیش از دو برابر کل تاریخ این صنعت رسیده است.

اسلامی تابستان گذشته هم در مصاحبه ای گفت: قانون اقدام راهبردی بهترین فرصت را برای کشور فراهم کرد تا بتواند در مقابل زیاده خواهی دشمنان به شکل قدرتمندانه عمل کرده و کشور و سازمان انرژی اتمی را در موقعیتی قرار دهد تا بتواند با چنین زیاده خواهی هایی مقابله کند؛ این قانون به نظر ما برای سازمان انرژی اتمی ایران بسیار موثر بوده است، زیرا تحت تاثیر آن و با همت همکاران در حوزه های مختلف از فاز تحقیقاتی وارد فاز صنعتی شده ایم؛ گام های بزرگی در بیش از 2 سال گذشته برداشته شده است.

حسن روحانی، رییس جمهور پیشین و محمدجواد ظریف، وزیر پیشین امور خارجه معتقدند که تصویب قانون اقدام راهبردی با هدف جلوگیری از احیای برجام در ماه های پایانی دولت دوازدهم تصویب شده بود. مجموع موضع گیری های اسلامی نشان می دهد که او از جمله افرادی است که همواره بر این تصور بوده اند که افزایش سطح و میزان غنی سازی وعدم همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی می تواند در مقابل دشمنان بازدارندگی ایجاد کند و تحریم ها و فشارهای بین المللی را کاهش دهد.

این عقیده هرچند تاکنون بارها به چالش کشیده شده و در طول 5 سال گذشته عملاً آزمون خود را پس داده است و نشان داده که نه تنها نمی تواند کمکی به کاهش فشارها و تحریم ها علیه جمهوری اسلامی ایران بکند، بلکه زمینه ساز تشدید تحریم ها و فشارها و جنگ علیه ایران می شود، اما همچنان رویکرد اصلی سازمان انرژی اتمی است.

هرچند پنج شنبه هفته گذشته ایران برای ششمین بار در دوران ریاست اسلامی بر سازمان انرژی اتمی، بار دیگر قطعنامه محکومیت از شورای حکام دریافت کرد، اما تنها واکنش تهران به این قطعنامه اعلام کاهش هر چه بیشتر همکاری ها با آژانس بین المللی انرژی اتمی بود.

رویکرد کلی سازمان انرژی اتمی در دوران ریاست محمد اسلامی باعث شده است که تیغ انتقادهای جناح های تندرو در داخل کشور کمتر به سمت این سازمان گرفته شود. شتاب بخشیدن به غنی سازی 60 درصد اورانیوم و استفاده از مدرن ترین سانتریفیوژهای ایران و شدت بخشیدن به فعالیت های غنی سازی پس از هر قطعنامه در شورای حکام آژانس، باعث شده است تا تصویری انقلابی و پیشرو از سازمان انرژی اتمی در این دوران شکل بگیرد.

محمد اسلامی ساعاتی پیش از آغاز حمله اسراییل به خاک ایران گفته بود که ایران در پاسخ به قطعنامه شورای حکام آژانس تاسیسات سوم غنی سازی را به سرعت تجهیز می کند و کلیه سانتریفیوژهای تاسیسات فردو را با سانتریفیوژهای مدرن تر نسل ششم جایگزین می کند. کمتر از 6 ماه پس از این اظهارنظر، اکنون فعالیت های غنی سازی ایران کاملاً متوقف شده است و دورنمای مشخصی برای ازسرگیری این برنامه وجود ندارد.

در این شرایط سوال بزرگی که وجود دارد این است که آیا حمایت سازمان انرژی اتمی در دوران ریاست محمد اسلامی از سیاست ها شدت و سرعت بخشیدن به غنی سازی نقشی در شرایط فعلی صنعت هسته ای داشت یا نه؟