فرارو- جنگل های هیرکانی، واقع در شمال ایران و امتداد ساحل جنوبی دریای خزر، یکی از اکوسیستم های جنگلی منحصربه فرد جهان به شمار می روند. این جنگل ها که نام خود را از منطقه باستانی هیرکانیا گرفته اند، نواری سبز به طول تقریبی 850 کیلومتر را تشکیل می دهند و از غرب به قفقاز و از شرق به مناطق نیمه بیابانی جدا شده اند.

به گزارش فرارو، این اکوسیستم، به عنوان یک پناهگاه زیستی (refugium) شناخته می شود که گونه های گیاهی و جانوری متعددی را از دوران های زمین شناختی گذشته حفظ کرده است. اهمیت علمی این جنگل ها نه تنها در تنوع زیستی بالا، بلکه در نقش کلیدی آنها در پایداری محیط زیستی منطقه نهفته است. در این مطلب، بر اساس مطالعات علمی معتبر، به بررسی قدمت این جنگل ها و تأثیرات آنها بر محیط زیست می پردازیم.

قدمت جنگل های هیرکانی به دوران سوم زمین شناسی (Tertiary) بازمی گردد، که حدود 25 تا 50 میلیون سال پیش را شامل می شود. بر اساس گزارش مرکز میراث جهانی یونسکو، این جنگل ها بخشی از پوشش گیاهی گسترده ای بودند که بخش عمده ای از نواحی معتدل شمالی را پوشش می دادند. این اکوسیستم در طول دوران کواترنری (Quaternary)، که از حدود 2٫5 میلیون سال پیش آغاز شد، به عنوان یک پناهگاه عمل کرده و از تأثیرات یخبندان های گسترده جان سالم به در برده است.

مطالعات پالئواکولوژیکی، مانند بررسی تاریخچه گیاهی 20 هزار ساله در شمال ایران، نشان می دهد که این جنگل ها در دوران یخبندان آخر (Last Glacial Maximum) به عنوان پناهگاه زیستی عمل کرده و گونه های درختی مانند بلوط، راش و ممرز را حفظ کرده اند. تحقیقات اخیر در مجله Paleogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology تأیید می کند که گسترش جنگل های راش-ممرز در اوایل هولوسن (Holocene) با تأخیر 3000 ساله همراه بوده، که این امر به دلیل تغییرات آب و هوایی پس از یخبندان است. این قدمت طولانی، جنگل های هیرکانی را به یکی از قدیمی ترین اکوسیستم های جنگلی جهان تبدیل کرده و ارزش ژنتیکی بالایی برای تحقیقات تکاملی فراهم می آورد.

تأثیرات محیط زیستی جنگل های هیرکانی بر منطقه بسیار گسترده و چندجانبه است. نخست، این جنگل ها به عنوان یک مرکز تنوع زیستی عمل می کنند و بیش از 3200 گونه گیاهی و 580 گونه جانوری را در خود جای داده اند، که بسیاری از آنها اندمیک (بومی) هستند. حفظ این تنوع، پایداری زنجیره غذایی و تعادل اکولوژیکی را تضمین می کند. از منظر هیدرولوژیکی، جنگل ها نقش کلیدی در تنظیم جریان آب دارند؛ ریشه های عمیق درختان، نفوذ آب به خاک را افزایش داده و از فرسایش جلوگیری می کنند، که این امر کیفیت و کمیت منابع آب زیرزمینی را بهبود می بخشد. مطالعات نشان می دهد که از دست رفتن این اکوسیستم منجر به کاهش کیفیت آب و تغییرات در رژیم هیدرولوژیکی می شود.

همچنین، جنگل های هیرکانی در تنظیم آب و هوا مؤثرند؛ آنها دی اکسید کربن را جذب کرده و اکسیژن تولید می کنند، که این فرآیند به کاهش اثرات گرمایش جهانی کمک می کند. تحقیقات در Frontiers in Forests and Global Change تأکید می کند که این جنگل ها مقاومت و تاب آوری بالایی در برابر تغییرات آب و هوایی دارند، اما فشارهای انسانی مانند تغییر کاربری زمین، این ویژگی ها را تهدید می کند.

از سوی دیگر، این اکوسیستم در حفاظت خاک نقش دارد؛ پوشش گیاهی متراکم، از لغزش زمین و سیلاب ها جلوگیری می کند، که در مناطق کوهستانی البرز حیاتی است. علاوه بر این، جنگل ها بر اقتصاد محلی تأثیر مثبت دارند، زیرا منبع چوب، گیاهان دارویی و گردشگری اکولوژیکی هستند، اما بهره برداری ناپایدار منجر به کاهش اتصال اکوسیستمی و از دست رفتن ارزش های زیست محیطی می شود. مطالعات اخیر نشان می دهد که تغییرات آب و هوایی، به ویژه در بخش شرقی (گلستان)، تأثیرات شدیدتری بر این جنگل ها دارد و می تواند منجر به از دست رفتن گونه های خاص مانند بلوط شاه بلوطی شود.