بحران آب در ایران به مرحله ای رسیده که کارشناسان آن را ورشکستگی آبی می نامند.

علی میرچی، استاد منابع آب در دانشگاه ایالتی اوکلاهاما معتقد است ریشه این وضعیت بیش از آنکه در تغییرات اقلیمی باشد در حکمرانی نادرست و تصمیم گیری های از بالا به پایین است.

او می گوید که: ایران دخل وخرج آبی خود را نشناخته و توسعه اش طوری پیش رفته که گویی محدودیت منابع وجود ندارد.

به گفته میرچی اصرار بر خودکفایی غذایی و تمرکز در تصمیم گیری در نهادهای مرکزی وضعیت آبی ایران را به مرز نابودی کشانده است، او هشدار می دهد: اگر بارندگی کافی نباشد و روند فعلی ادامه پیدا کند، خطر روز صفر آبی برای تهران کاملاً جدی است.

همچنین در این گفت وگو به راهکارهای برون رفت از بحران آب پرداخته شده است.

متن کامل گفت وگو در ادامه آمده است.

زمانی که مدرسه می رفتیم در کتاب جغرافیا نقشه های ایران وجود داشت که پر بود از لکه های آبی، یکی دریاچه ارومیه بود و دیگری هامون، اما امروز در تصاویر ماهواره ای از بسیاری از این پیکره های آبی خبری نیست. چه اتفاقی افتاده است؟

همان طور که می دانیم کشور ما با مسئله از بین رفتن پیکره های آبی روبه روست. دریاچه ارومیه، گاوخونی، بختگان، هامون و دیگر دریاچه ها تحت تأثیر دو عامل مهم قرار گرفته اند، نخست تغییرات اقلیمی، زمانی که گرما و تبخیر زیاد و بارنگی کم شود آب برخی دریاچه ها از دست می رود؛ اما مهم تر از آن، حکمرانی و مدیریت نادرست آب است. حقابه محیط زیست رعایت نشده و این باعث شده دریاچه ها دچار خفگی شوند و توازن آبی شان از بین برود. بنابراین عامل انسانی و سوء مدیریت بیش از تغییرات اقلیمی در این بحران نقش داشته است.

به اشتباه در حکمرانی آب اشاره کردید. اگر بخواهید بزرگ ترین خطا را در مدیریت آب ایران نام ببرید، چیست؟

خطای اصلی این بوده که در مسیر توسعه محدودیت آب نه در منابع سطحی و نه زیرزمینی در نظر گرفته نشد؛ توسعه کشاورزی یا مسائل استراتژیک مانند رویکرد ما دنیا طوری اتفاق افتاد که انگار ما محدودیت آب نداریم. مثل خانواده ای که ماهی ده میلیون درآمد دارد اما ماهی سی میلیون خرج می کند و برای جبران دارایی هایش را می فروشد تا سرانجام ورشکست شود. ایران نیز دچار ورشکستگی آبی شده است چون دخل وخرج آبی خود را نشناخته و حسابداری آبی اشتباه بوده است.

کشورهای همسایه ما، مانند ترکیه، عراق یا کشورهای خلیج فارس، در چه وضعیتی هستند؟ آیا آن ها هم با چنین بحرانی روبه رو هستند؟

همه کشورها تا حدی از نوسانات اقلیمی آسیب می بینند، اما نحوه مدیریت تعیین می کند فشارها چقدر تحمل پذیر باشد. ترکیه و کشورهای حاشیه خلیج فارس هم مشکلاتی دارند اما نحوه مدیریت هست که فشار را برای شهروندان تحمل پذیر می کند. کشور عربستان با میزان آب تجدیدپذیر بسیار کمتر وضعیت پایدارتری دارند و ما نمی شنویم که کلانشهرهایی مانند تهران در این کشورها با هشدار تخلیه روبه رو شوند که البته چنین حرف هایی هم دردناک هستند و هم این که مسئولانه نیستند.

بنابراین با استفاده از تکنولوژی، درک محدودیت آب، استفاده از سیاستگذاری های کلان مانند امنیت غذایی به جای خودکفایی غذایی می شد کارهای بهتری کرد. کشورهای دنیا از این روش ها استفاده می کنند، مثلاً کشورها به امنیت غذایی نیاز دارند و لازم نیست که همه صیفی جات را خودشان تولید کنند، اما این که ما اصرار داشته باشیم در برخی محصولات خودکفا باشیم نشان داده شده که در دراز مدت می تواند با امنیت غذایی منافات داشته باشد، چراکه روی امنیت خاک و آب اثر منفی دارد. بنابراین کشورهایی که این ملاحظات را درنظر می گیرند و از برخی تکنولوژی ها به موقع استفاده می کنند و سعی می کنند روابط شان را با سایر کشورها متناسب با ظرفیت آبی کشور تعیین کنند وضعیت بهتری دارند.

منظورتان از روابط، همان دیپلماسی آب است؟

بله دیپلماسی آب و سایر انواع دیپلماسی. اگر روابط ما با جهان طوری بود که به جای انزوا تعامل طبیعی با جهان داشتیم مجبور نبودیم تمام نیاز غذایی را در داخل تولید کنیم. برای کشوری با جمعیت ایران خودکفایی کامل ممکن نیست. ما باید در برخی محصولات آب بر تعامل وارداتی داشته باشیم تا به ورشکستگی آبی نرسیم، رویکرد ما باید مبتنی بر رفاه و امنیت شهروندان باشد، نه خودکفایی به شرط تخلیه آب های زیرزمینی و از بین رفتن آب های سطحی. تفکری که می گوید خودمان باید همه کارها را انجام دهیم ما را به سمتی می برد که متوجه نیستیم دخل و خرج آبی کشور کجاست و ما را به ورشکستگی می رساند.

در ایران هرگاه از بحران آب صحبت می شود، ایده انتقال آب دوباره مطرح می شود. آیا این راه حل می تواند بحران را برطرف کند؟

پاسخ کوتاه نه است. انتقال آب مشکل را حل نمی کند. در ایران سابقه آن به دهه 1950 برمی گردد؛ زمانی که آب کارون به زاینده رود منتقل شد. اما این انتقال باعث شد جمعیت و کشاورزی در اصفهان گسترش یابد و مصارف جدیدی شکل بگیرد. نتیجه این شد که آب اضافه نیز کم آمد و در نهایت آبخوان های زاینده رود هم تخلیه شدند. انتقال آب، آب جدید تولید نمی کند، فقط آب را از یک منطقه به منطقه دیگر انتقال می دهد و مصارف جدید ایجاد می کند. تا زمانی که مصرف را با موجودیت آب هماهنگ نکنیم این راه حل ها نمی تواند در دراز مدت و به صورت پایدار ادامه داشته باشد.

الگوی حکمرانی آب در کشورهای دیگر چگونه است و چه تفاوتی با ایران دارد؟

در ایران حکمرانی آب از بالا به پایین یعنی دستوری است؛ تصمیم ها توسط وزارت نیرو و نهادهای مرکزی گرفته می شود. اما در کشوری مانند آمریکا چیزی با عنوان وزارت آب وجود ندارد. مدیریت آب بین سازمان ها و ذی نفعان محلی تقسیم شده و امور با تعامل مدنی انجام می شود؛ بنابراین کشاورزان، گروه های مدنی و محیط زیستی، همگی در تصمیم گیری ها نقش دارند. اگر اختلافی پیش بیاید، از طریق گفت وگو، رسانه یا حتی مسیرهای حقوقی حل می شود. در آمریکا تصمیم ها از پایین به بالا و در فرآیندی دموکراتیک گرفته می شود، با توجه به مسائل اقتصادی و محیط زیستی مردم در مدیریت منابع مشارکت دارند نه اینکه از بالا برایشان تصمیم گرفته شود، البته گفتن این موارد راحت است اما قطعا انرژی زیادی می برد و دعواهای حقوقی زیادی مطرح می شود.

آیا نمونه هایی از کشورهایی داریم که با شرایط مشابه ایران روبه رو بوده و توانسته باشند از بحران خارج شوند؟

بله، در برخی مناطق دنیا تجربه های موفقی وجود دارد. یکی از نمونه ها آبخوان ادواردز در تگزاس در ایالات متحده است؛ . آنجا گونه های جانوری خاصی وجود دارند که زندگی شان به چشمه ها وابسته است، اگر سطح آب زیرزمینی افت کند چشمه ها خشک می شوند، برای حفظ این توازن چاه ها دائماً پایش می شوند و در دوره های خشکسالی مصرف به صورت مرحله ای کاهش می یابد. این نمونه ای از مدیریت مصرف آب زیرزمینی است.

اخیراً رییس جمهور از طرح انتقال جمعیت تهران سخن گفت، آیا چنین طرحی عملی است؟

نه، این ایده نه مسئولانه است و نه عملی. اگر کمبود آب شهری به جایی برسد که شهر با بحران روبه رو شود نشان دهنده مردود شدن حکمرانی آب است. البته شاید آقای رییس جمهور با بیان چنین حرفی قصد داشته حساسیت آدم ها درخصوص بحران آب را بالا ببرد چراکه نمونه ای مانند کیپ تاون در آفریقای جنوبی وجود دارد که تا چند روز با روز صفر آبی فاصله داشت، اما با بارش نجات یافت. در آنجا مردم با آگاهی عمومی مصرف را شدیداً کاهش دادند. اما چنین همکاری ای نیازمند اعتماد عمومی و همراهی شهروندان است.

با این توضیحات، آیا خطر روز صفر آبی برای تهران وجود دارد؟

بله، روز صفر آبی برای تهران محتمل است. اگر بارندگی کافی نباشد و روند فعلی ادامه پیدا کند، ممکن است با روز صفر آبی روبه رو شویم و ناچار به کاهش شدید مصرف شویم چراکه در کوتاه مدت صرفه جویی و کاهش مصرف آب تنها راه حل هستند.

اگر شما امروز مسئول تصمیم گیری بودید، اقدام اصلی تان برای عبور از این بحران چه بود؟

در کوتاه مدت باید کاهش مصرف آب را پیش گرفت و امیدوار بود باران ببارد. در بلندمدت راهکارهایی وجود دارد که برخی داخل حوزه آب هستند، مثلاً باید روی بازچرخانی آب، تصفیه پساب، و مدیریت بهتر آب های زیرزمینی تمرکز کرد، این ها راه حل های کوتاه مدت نیستند که از بالا به پایین دیکته شوند، این راه حل ها در سطح جامعه حساسیت برانگیز هستند، مثلاً استفاده مستقیم یا غیرمستقیم از پساب و فاضلاب تصفیه شده می تواند مورد استقبال جامعه قرار نوبرد، چون ممکن است آدم ها به دلایل مختلف بگویند به استفاده مجدد از فاضلاب تصفیه شده حساسیت داریم. می خواهم بگویم تکنولوژی چنین کاری موجود است اما نیاز به اقدامات فرهنگی در کنار تامین اعتبار اقتصادی و کار فنی دارد، با این وجود ما حتما باید سراغ چنین طرح هایی برویم.

از طرفی مدیریت بهتر آب های زیرزمینی و سیلاب ها اهمیت دارند، در جاهایی دسترسی به منابع آبی شور درون سرزمینی داریم و می توانیم از فرآینده شیرین سازی بهره ببریم، البته نیاز به مطالعه دارد که کجا می توانیم این کار را انجام بدهیم چراکه هر اقدام برای محیط خاص خودش مناسب است، باید مطالعه کرد که هر کدام از این اقدامات در کدام نقطه ایران می تواند وضعیت مناسبی داشته باشد. همین طور باید شبکه های توزیع آب شهری در تهران ترمیم شوند، حدود 30 الی 40 درصد از گران ترین و با کیفیت ترین آب که برای مصرف خانگی هست به علت نشتی لوله های انتقال شهری هدر می شوند این مقدار در ایالت متحده بین 5 تا 15 درصد است، بنابراین تفاوت زیاد است، باید این موارد نشتی را با هوش مصنوعی و مانیتورینگ فشار شناسایی و ترمیم کرد.

اما فراتر از حوزه آب، باید وابستگی اقتصاد کشور به آب کاهش یابد. باید در جاهایی که کشاورزی کارآمدی نداریم مشاغل جایگزین و جذاب تولید کنیم، همچنین باید در بخش توریسم سرمایه گذاری کنیم. امروز باید با آبِ کمتر ارزش اقتصادی بیشتری تولید کرد. بعضی از مواد غذایی را باید از خارج تامین کرد و فشار اقتصاد را از روی آب برداریم.

اگر فرض کنیم آب در جغرافیای ایران می توانست با ما سخن بگوید، به نظر شما چه می گفت؟

هرگونه دست درازی به من کردید و باعث شد ماهیت وجودی من در این سرزمین از بین برود.