فرارو- 45 دقیقه باران شدید موجب جاری شدن سیلاب در آبدانان شد؛ باران خبری خوش برای ایران بود اما هدررفت آن و خسارتی که به مردم وارد شد نه!

به گزارش فرارو، گرمایش جهانی و در نتیجه آن تغییر اقلیم در ایران موجب پدیده‎های مختلف شده است. تغییر الگوهای بارش از جمله این چدیده ها است. و این مساله سبب می شود که بخش هایی که باران کمتری داشت، زین پس با بارش بیشتری مواجه باشد و برعکس. در حالیکه شهرهای ایران هنوز با این تغییرات مطابقت ندارند. در این میان این پرسش به وجود می آید که آیا بارش چنین بارانی می تواند موضوع خشکسالی آن منطقه را حل کند؟ آیا سیلاب ها هدر می روند؟

محمدابراهیم رییسی، کارشناس حوزه آب و انرژی، در گفت وگو با فرارو به بررسی این مساله پرداخت:

محمدابراهیم رییس گفت: باید ابتدا به موقعیت آبدانان اشاره کرد. این منطقه در ناحیه ای کوهستانی و پرشیب قرار دارد و سابقه وقوع سیل در سال 1398 را نیز پشت سر گذاشته است. این یعنی با اتفاقی مواجه هستیم که باید آن را به الگوهای بارشی مناطق مرتبط دانست؛ الگوهایی که طبیعتا تحت تاثیر تغییرات اقلیمی در حال دگرگونیهستند. حجم بارندگی شدید در مدت کوتاه، در منطقه ای کوهستانی با نفوذپذیری کم، می تواند چنین شرایطی ایجاد کند؛ نه فقط در این نقطه، بلکه در بسیاری از نقاط ایران. بنابراین از آنجا که احتمالا شدت پدیده های جوی در آینده افزایش خواهد یافت، بخش عمده این وضعیت ناشی از تغییرات اقلیم و تغییر الگوهای بارشی است.

او افزود: اگر فرض کنیم این اتفاق در حال گذر است، همان طور که یک بار در تهران از کمبود آب گلایه داریم، باید بپذیریم که بیش بود آب نیز می تواند دردسر ایجاد کند ومدیریت منابع آب فقط مدیریت کمبود آب نیست؛ بلکه مدیریت چنین شرایطی نیز بخشیاز آن است. مدیریت سیل می تواند قبل از وقوع انجام شود. در مورد آبدانان، باید پیشاز وقوع سیل اقداماتی سازه ای و مهندسی مانند احداث سد، مخزن، دیوار، سیل بند وکانال انحراف سیل صورت می گرفته و این کانال ها نیز باید به طور مرتب لایروبیمی شدند تا بتوان در چنین مواقعی سیل را کنترل کرد.

او ادامه داد: اما مهم تر از این ها، اقدامات غیرسازه ای و برنامه ریزی است؛ از جمله تهیه نقشه پهنه بندی سیل و ایجاد سامانه هشدار سریع. علاوه بر آن، مردم باید بدانند هنگام وقوع سیل چه اقداماتی انجام دهند و طرح تخلیه از پیش تعیین شده وجود داشته باشد.

این کارشناس آب گفت: در کشور ما که با شدت های اقلیمی مانند سیل و خشکسالی مواجه است، بیمه خطراتی مثل سیل وجود ندارد. در بسیاری از کشورها، بخش عمده خسارات سیل از طریق بیمه جبران می شود و بلایای طبیعی تحت پوشش بیمه قرار دارند. اما در مورد آبدانان یا هر نقطه مشابه که در آن سیل جاری می‎شود، آنچه باعث غافلگیری شده، حجم بسیار زیاد آب ورودی بوده است. از سوی دیگر، ساخت وساز در حریم رودخانه ها که در ایران بسیار مرسوم است، می تواند شدت خسارات سیل را افزایش دهد.

او افزود: شنیده ها حاکی از آن است که، کانال انتقال آبدانان که عملکرد مطلوبی نداشته، باید گفت این کانال می توانست وضعیت را بهتر کند. با این حال، موضوع مهم تر هشدار و آگاه سازی مردم است تا بدانند هنگام وقوع چنین رخدادهایی چه باید بکنند؛ موضوعی که در ایران بسیار کم رنگ است. بیمه سیل می تواند کمک کند تا افراد به جای تلاش برای حفظ اموال تا آخرین لحظه، منطقه را تخلیه کنند و خسارت ها به بیمه منتقل شود. نبود این بیمه باعث می شود میزان خطرات و تلفات هنگام بروز سیل های این چنینی افزایش یابد. بعلاوه اگر کانال انتقال آبدانان خوب عمل می کرده وضعیت بهتری داشتیم.

رییسی گفت: برای مدیریت سیل، ما با ضعف هایی روبه رو هستیم. در سال 98 نیز در استان خوزستان چنین وضعیتی را شاهد بودیم و مخازن سدهای موجود در این استان، از جمله کارون و کرخه، با چنین شرایطی مواجه شدند. وجود سدها خود عاملی برای ایجاد تاخیر در مقابله با سیلاب است. جدای از مدیریت آب، باید زمان را نیز مدیریت کنیم و در این زمینه سدها در کنترل سیلاب به ما کمک می کنند. سیستم هشدار سیل نیز بسیار مهم است.

او افزود: نوع دیگری از سازه ها برای مدیریت سیل در برخی کشورها به کار می رود. به عنوان مثال، در کشورهای عربی به ویژه عمان، در مدت بسیار کوتاهی حجم عظیمی از آب وارد می شود. آن ها سدهایی به نام سد کنترل سیل اجرا می کنند که آب ورودی رادر مدت کوتاه پشت خود جمع می کند و سپس آرام آرام آن را عبور داده و به سفره های آب زیرزمینی منتقل می کند. این یکی از روش های مدیریت سیل است؛ روشی که نمونه آن را باید در سیستان و بلوچستان نیز داشته باشیم. برای نفوذ دادن سیلاب به سفره های زیرزمینی، می توان از شیوه آقای کوثر نیز در پخش سیلاب استفاده کرد.

او یادآور شد: از طرفی، مردم نباید در حریم رودخانه ساکن شوند. وقتی وزارت نیرو هشدار می دهد، باید به این هشدارها توجه شود، اما معمولا تا زمانی که حادثه ای رخندهد، این هشدارها جدی گرفته نمی شود. اگر حریم رودخانه خالی باشد، می توان حجمزیادی از آب سدها را تخلیه کرد، اما چون حریم رودخانه پر است، این امکان وجودندارد.

این کارشناس انرژی گفت: آب، مانند تمام مواد، هرگز از بین نمی رود. آب یا جاری می شود، یا نفوذ می کند، یا تبخیر می شود. در نهایت شاید به مسیر اصلی خود نرود، اما بالاخره راهش را پیدا می کند و در جایی نفوذ خواهد کرد. باید بررسی کرد حوضه آبخیز آبدانان کجاست. این منطقه به سد کرخه نزدیک است و چند دریاچه نیز در اطراف آن وجود دارد. اما باید دانست که معمولا آب در یک حوضه از بین نمی رود، مگراینکه از دسترس ما خارج شود. با این حال، این نکته که آیا چنین وضعیتی دردی ازآبدانان درمان می کند یا نه، شاید پاسخ آن منفی باشد.

او افزود: کلمه خشکسالی مفهومی گسترده دارد. اگر به این معنا باشد که در منطقه ای برای مدت طولانی باران نبارد، زمین سفت و غیرقابل نفوذ می شود یا در برخی شرایط ممکن است بیش از حد نفوذپذیر شود و این باعث می شود جریان آب به سرعت جاری گردد. متاسفانه اگر این وضعیت با کمبود پوشش گیاهی همراه باشد، می تواند آسیب زا باشد.

رییسی گفت: با این حال، نمی توان نادیده گرفت که بارندگی زیاد می تواند کمک کننده باشد؛ اما به دلیل اینکه اجازه نفوذ کافی به زمین نمی دهد، آب در لایه های عمیق خاک نفوذ نمی کند و به سرعت جاری می شود و این جاری شدن همان چیزی است که سیل نام می گیرد. در واقع مشکل فقط مربوط به آبدانان نیست؛ در شمال کشور نیزهنگام بارش شدید، شاهد آب گرفتگی شهرها بوده ایم. البته بارندگی می تواند به عبور ازدوره های خشکسالی کمک کند، اما شدت و مدت بارش در میزان اثرگذاری آن برکاهش خشکسالی یک منطقه بسیار تعیین کننده است.

او افزود: اقلیم هر منطقه با منطقه دیگر تفاوت دارد. برخی ساختار شهری مالزی را مثال می زنند که با وجود فراوانی بارش، تمام آب های سطحی را مدیریت و ذخیره می کند. اما از نظر اقلیمی نمی توان آن را با ایران مقایسه کرد. شاید بتوان مازندران یا گیلان را از نظر میزان بارندگی و نفوذپذیری خاک با مالزی مشابه دانست، اما در منطقه ای کوهستانی مانند آبدانان شرایط متفاوت است؛ در آنجا آب به سرعت جاری می شود و دشت نیز تنها تا حدی امکان جذب آن را دارد.

در نهایت او تاکید کرد: با این حال، نمی توان انکار کرد که مدیریت جمع آوری آب های سطحی بسیار مهم است. آب باید به منطقه ای هدایت شود که بتوان بعدها از آن استفاده کرد. برای مثال، جمع آوری آب باران در بسیاری از کشورها هنگام ساخت خانه ها اجباری است؛ به این صورت که هنگام بارندگی، آب از طریق ناودان یا مسیرهای دیگر به مخازنی در حیاط منتقل می شود و سپس برای آبیاری فضای سبز یا کاربردهای دیگر مورد استفاده قرار می گیرد. نمی توان کتمان کرد که در مدیریت منابع آب سطحی ضعف هایی وجود دارد و همین موضوع کشور را با مشکلاتی مواجه می کند. اما به هر حال نمی توان از نظر اقلیمی ایران را با کشوری مانند مالزی مقایسه کرد.