محمدجواد روح، روزنامه نگار، در یادداشتی در روزنامه هم میهن نوشت:

اظهارات اخیر سیدمحمد خاتمی در دیدار اعضای جبهه اصلاحات، فراتر از نگرانی هایی که درباره سرنوشت کشور مطرح کرد و هشدارهایی که به تصمیم گیرندگان داد، جمله ای کلیدی داشت که جای تأمل و توجه دارد.

خاتمی در پاسخ به پرسش مقدر و مکرر چه باید کرد؟ چنین گفت: همچنان معتقدم که تنها و کم هزینه ترین راه ممکن در شرایط فعلی این است که حاکمیت رویکرد خود را تغییر دهد و حتی در خط قرمزهای خود در صورتی که اصل نظام و مصلحت ملت و کشور آسیب ببینند، تجدیدنظر کند و البته این امر به هیچ وجه به معنی تسلیم در برابر فزون خواهی بیگانه نیست.

سیدمصطفی تاج زاده نیز در بخشی از مقاله اخیر خود، از منظری دیگر به این موضوع پرداخت و نوشت: واقعیت آن است که پس از هفت اکتبر2023، موازنه قوا به ضرر جمهوری اسلامی بر هم خورده است و (...) نمی تواند به صرف مذاکره، به اهدافی دست یابد که پیش از آن در دسترس ایران قرار داشت... به نظر من، (...)[آنها] درست می گویند که مذاکره با آمریکا درحال حاضر حتی اگر با بن بست روبه رو نباشد، از موضع برابر ممکن نیست و با دادن امتیازات بزرگ، درحد تعطیل کردن غنی سازی اورانیوم همراه است؛ اما به جای آنکه بر انجام تغییرات (...) و گشایش های سیاسی تاکید ورزند تا مذاکره از موضع برابر ممکن شود، می گویند ایران راهی جز قطع ارتباط با آژانس بین المللی انرژی اتمی، خروج از NPT و ساخت سلاح هسته ای ندارد. آنها از این نکته غافلند که پیمودن چنین مسیری، ایران را گرفتار جنگی ویرانگر با آمریکا و متحدانش می کند. بعید هم نمی دانم که جماعتی از آنان با علم به عواقب این راه، چنین پیشنهادهایی مطرح می کنند؛ چراکه منافع خود را در بروز جنگ می یابند. همچنان که پیش ازاین (...) به کاسبی تحریم پرداختند. درهرحال، از شرایط نابرابر طرفین و حتی از بن بست مذاکرات، نمی توان و نباید نتیجه گرفت که به استقبال جنگ رفتن بهتر است. آن هم در شرایطی که نظام، بسیاری از اهرم های بازدارنده خود را در داخل و خارج ازدست داده و اوضاع اقتصادی کشور و وضعیت معیشتی مردم بسیار وخیم است.

این دو گفتار، نشانه آشکاری است از دشواری وضعیت امروز ایران در مناسبات بین الملل؛ وضعیتی که اصلاح جویان به حاشیه رانده شده ای چون خاتمی و حتی زندانیانی سیاسی چون تاج زاده به آن واقف اند و به رغم همه نقدهایی که به حاکمیت(...) دارند، این واقعیت را هم در تحلیل ها و مواضع خود لحاظ می کنند که خروج کشور از وضعیت کنونی (دست کم در حوزه مناسبات بین الملل)، فراتر از خواست و اراده نظام سیاسی است و عملاً سرنوشت ایران تاحدزیادی تحت تاثیر مناسبات قدرت های جهانی قرار گرفته است.

تجربه مذاکرات غیرمستقیم اخیر با آمریکا که ناگهان به جنگ انجامید، این واقعیت را تایید می کند؛ واقعیتی که البته از منظری ناسیونالیستی و میهن دوستانه، خوشایند نیست. اما چه خوشایندمان باشد و چه نباشد، چیزی از واقعی بودن این واقعیت نمی کاهد. چنین است که تاج زاده به رغم همه تعارضاتی که با نظام سیاسی دارد، اصل بن بست مذاکرات را تایید می کند و صرفاً هشدار می دهد که مبادا حاکمیت با پیروی از تندر وهای جنگ طلب، خطر را جدی تر و سایه حمله بیگانه را پررنگ تر کند.

خاتمی نیز گرچه از ضرورت تجدیدنظر حاکمیت حتی در خط قرمزها سخن می گوید؛ اما ادامه سخن او، نشان از خط تمایز باریکی دارد که می توان میان تجدیدنظر و تسلیم تصویر و تصور کرد (با این فرض، که چنین تمایزی وجود داشته باشد).

اما فراتر از نکاتی که خاتمی و تاج زاده (به عنوان سیاستمدارانی مصلح و منتقد) بیان کرده اند، گفته خاتمی و نوشته تاج زاده را می توان بهانه ای قرار داد و درباره نسبت تجدیدنظر و تسلیم اندیشید. اینکه در شرایط بن بست مذاکرات (عبارتی که مشترکاً از سوی عالی ترین مقام نظام سیاسی و شاخص ترین زندانی سیاسی درباره وضع موجود به کار رفته است)، چه گامی باید بر داشت و آیا اصولاً می توان گامی برداشت و فرضاً اگر گامی برداشت، آیا جز تسلیم می توان نامی بر آن گذاشت؟

اینها پرسش هایی جدی است که نه از منظر ایدئولوژیک یا رادیکال، بلکه از زاویه ای ناسیونالیستی و ملی گرا مطرح است (چنان که خاتمی و تاج زاده مطرح کرده اند). به نظر می رسد در اینجا با نوعی خلط یا اغتشاش مفهومی مواجه هستیم. اینکه تجدیدنظر در خطوط قرمز را با تسلیم یکی دانسته شود؛ ناشی از این است که برخی موارد و مسائل به ویژه در دو دهه اخیر، از حیطه امور ابزاری و حداکثر راهبردی نظام سیاسی فراتر رفته است و به اموری حیثیتی و خطوط قرمز ارتقا یافته اند.

طبیعی است که وقتی قدرت بیرونی فشار می آورد و کنار گذاشتن یا محدود کردن این موارد را خواستار می شود، این ذهنیت شکل می گیرد که پذیرش این مطالبه بیرونی، به معنای تسلیم در برابر آنهاست. این درحالی است که تجدیدنظر در خطوط قرمز صرفاً از منظر فشار بیرونی صورت نمی گیرد؛ بلکه ناشی از شرایط و معادلات جدیدی است که بر مناسبات جهان و خاورمیانه حاکم شده است و همه کشورهای خاورمیانه (و از جمله ایران) را در موقعیتی جدید قرار داده است.

با چنین نگاهی، تجدیدنظر در خطوط قرمز نه امری تحمیلی و برآمده از خواست بیرونی، بلکه ضرورتی خودخواسته و برآمده از بازاندیشی درونی است. نکته دیگر آنکه، اگر تسلیم در زمینه تجدیدنظر در مبانی کلان سیاست خارجی و نیز مصادیق حیثیتی نما معنا و مفهومی داشته باشد؛ این معنا جز آن نیست که نظام سیاسی پس از تجربه تحولات مختلف به ویژه در سه مقطع پایان جنگ سرد، پس از 11سپتامبر و پس از هفتم اکتبر فهمی از تغییرات مناسبات بین الملل پیدا کرده است که در نتیجه آن، می خواهد در نگاه تجدیدنظرطلبانه پیشین خود به نظام جهانی تجدیدنظر کند و به این معنا، توجه به واقعیات روابط بین الملل کند و بکوشد در چهارچوب نظم واقعاً موجود جهان، نقش آفرینی کند.

بدیهی است چنین تسلیمی که برآمده از بازاندیشی انتقادی و تجدیدنظر در سیاست های پیشین است، آگاهی و پذیرش منطق و واقعیت عینی است؛ و نه تسلیم در برابر تحمیل قدرت بیرونی. حتی اگر آن قدرت بیرونی هم نمی خواست، این تجدیدنظر و این پذیرش، ضرورت داشت و البته که سیاست نیز، جز علم عمل در دایره ممکنات نیست؛ ممکناتی که اغلب با ایده آل ها و خوشایندهای ما، فاصله ای دارد به اندازه بیداری و خواب.