مرتضی مکی، کارشناس مسائل اروپا و احمد شیرزاد، کارشناس مسائل سیاسی و هسته ای در مورد نشست فصلی شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی و گزارش ادعایی اخیر رافائل گروسی، بر تخمین ذخایر اورانیوم غنی شده ایران تا پیش از تعلیق همکاری ها در اواخر ژوئن گفت وگو کردند. در این گفت وگو مرتضی مکی گفت: ایران هوشمندانه از ابهام هسته ای به عنوان کارتی قدرتمند برای پاسخ به بازی غرب و بازگشت به دیپلماسی واقعی استفاده می کند.

به گزارش اعتماد، مشروح این گفت وگو را در ادامه بخوانید:

مرتضی مکی: ایالات متحده و تروییکای اروپایی از رویکرد سیاسی و نه فنی نهاد پادمانی به عنوان اهرم فشار علیه ایران استفاده می کنند

مرتضی مکی در پاسخ به سوال اعتماد درباره پیامدهای رویکرد غرب در نشست فصلی شورای حکام، وضعیت کنونی روابط ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی را نوعی تعلیقِ نه جنگ و نه صلح توصیف کرد که پس از جنگ 12 روزه ایران و اسراییل شکل گرفت و با تهدید تروییکای اروپایی به فعال سازی مکانیسم ماشه همراه شد. این کارشناس مسائل اروپا با اشاره به نفوذ شدید دولت های غربی بر آژانس، خاطرنشان کرد که نقش سیاسی این نهاد اکنون به مراتب پررنگ تر از نقش فنی آن شده و ایالات متحده و اروپا از آن به عنوان اهرم فشار حداکثری علیه جمهوری اسلامی ایران بهره می برند.

مکی در ادامه افزود که با پایان عمر برجام، دستور کار آژانس دیگر بررسی تعهدات ایران ذیل این توافق نیست و روابط دو طرف صرفا برمبنای پادمان های جامع NPT پیش می رود؛ تغییری که از نظر حقوقی برای ایران پیامد خاصی نداشته، اما به کشورهای غربی و اروپایی بهانه ای داده تا با بزرگ نمایی مسائل پادمانی، فشار سیاسی را افزایش دهند. به گفته او، مهم ترین بهانه فعلی غرب موضوع حدود 400 تا 480 کیلوگرم مواد غنی سازی شده اعلام نشده است که ادعا می کنند یا در حملات هوایی امریکا و اسراییل از بین رفته یا به مکان دیگری منتقل شده است. این کارشناس ارشد سیاست خارجی تاکید کرد که ایران اعلام کرده این مواد همچنان زیر آوار تاسیسات ویران شده مدفون است و دسترسی به آن ها ممکن نیست، اما کشورهای غربی با اصرار بر همکاری بیشتر ایران، در واقع به دنبال حفظ و تشدید فشار سیاسی هستند. مکی با اشاره به ماهیت سیاسی این ادعاها تصریح کرد که این مواد غنی سازی شده بیش از آنکه دغدغه واقعی فنی و امنیتی برای غرب باشد، صرفا ابزاری برای تداوم فشار حداکثری است و اگر مناسبات ایران و آژانس بهبود یابد یا تحرک مثبتی در روابط تهران-واشنگتن ایجاد شود، حساسیت این موضوع به سرعت کاهش چشمگیری خواهد یافت. به باور این کارشناس مسائل بین الملل، نشست روز چهارشنبه ادامه همان سیاست فشار حداکثری امریکا و اروپا خواهد بود و نباید انتظار تحول چشمگیری داشت.

مرتضی مکی، کارشناس مسائل اروپا در ارزیابی اظهارات اخیر عباس عراقچی، این موضع را ترکیبی هوشمندانه از سیاست انقباضی و انبساطی توصیف کرد و افزود: ایران از ابهام موجود در برنامه هسته ای، به ویژه موضوع مواد غنی سازی شده اعلام نشده، به عنوان اهرم و کارتی برای وادار کردن طرف مقابل به بازگشت جدی به میز مذاکره استفاده می کند؛ مذاکراتی که مبتنی بر دیپلماسی واقعی باشد، نگرانی های متقابل را رفع کند و به کاهش تنش و دستیابی به توافق منجر شود. به گفته او، موضع گیری آقای عراقچی به خوبی نشان می دهد که چنانچه تحرکی جدی در گفت وگوهای ایران و ایالات متحده شکل بگیرد، تهران آمادگی دارد همکاری خود با آژانس را گسترش دهد. به باور این کارشناس فاصله باقی مانده تا فعال سازی مکانیسم ماشه، ایران با توافق قاهره تلاش کرد اروپایی ها را از فعال کردن این مکانیسم بازدارد، اما این توافق انتظارات آن ها را به طور کامل برآورده نکرد؛ زیرا عمدتا کلی بود و برنامه زمانی مشخصی برای نظارت آژانس بر تاسیسات هسته ای ایران تعیین نکرد. حال اگر توافق قاهره پیش از بمباران های امریکا و رژیم صهیونیستی حاصل می شد، احتمالا اروپایی ها تحمل بیشتری برای به تعویق انداختن اسنپ بک نشان می دادند.

به باور مکی، سیگنال های دیگری نیز ارسال شده است؛ ازجمله موضع کمال خرازی، رییس شورای راهبردی روابط خارجی مبنی بر آمادگی ایران برای پذیرش پیشنهاد روسیه و چین برای همکاری بیشتر با آژانس (هر چند جزییات این پیشنهاد هنوز منتشر نشده است). او افزود: این نشانه ها حاکی از انعطاف بیشتر ایران در همکاری با آژانس است و می تواند زمینه ساز گفت وگوهای متعادل تر با ایالات متحده شود. او همچنین تاکید کرد هر تحول یا ابتکار عملی در حوزه هسته ای ناگزیر از دروازه آژانس بین المللی انرژی اتمی عبور می کند؛ بنابراین اگر تهران واقعا به دنبال گشایش است، باید کنشگری فعال تر و موثرتری نشان دهد و همزمان در پایتخت های روسیه و چین رایزنی های فشرده تری انجام دهد، زیرا زمان بسیار محدود است و خطر تشدید تنش و تعلیق بیشتر خواهد شد. مرتضی مکی همچنین به گزارش ها درباره حمل پیام مکتوب رییس جمهور ایران توسط محمد بن سلمان اشاره کرد و گفت باید دید این تحرکات تا چه حد می تواند به گشایش واقعی در برنامه هسته ای و خروج از وضعیت کنونی منجر شود.

مرتضی مکی، در ارزیابی آینده رویکرد روسیه و چین در قبال برنامه هسته ای ایران و احتمال حمایت عملی آن ها در برابر فشارهای غرب، تاکید کرد که پس از جنگ 12 روزه، رفتار مسکو و پکن به طور محسوس تغییر کرده و بیش از گذشته بر پایه محاسبات استراتژیک و منافع ملی خودشان استوار است و از همین رو ایران دیگر نمی تواند روی حمایت بی قیدوشرط این دو قدرت حساب باز کند؛ هر چند چین و روسیه به دنبال محدود کردن برنامه هسته ای ایران نیستند، اما عمق و گستره حمایت شان از تهران در برابر فشارهای غربی به وضوح محدود است. این کارشناس مسائل اروپا در ادامه به بررسی رویکرد دولت روسیه پرداخت و گفت اگر بخواهیم عمق روابط راهبردی مسکو با تهران را بسنجیم، باید ببینیم روسیه تا چه حد حاضر است نیازهای حیاتی ایران، به ویژه تامین تجهیزات نیروی هوایی و سامانه های پدافندی پیشرفته را برآورده کند. به باورش فعالیت و کنشگری روسیه در نهادهای بین المللی هر چند مفید است، اما به تنهایی نمی تواند به معنای همراهی کامل با ایران در شورای امنیت یا آژانس و کاهش پایدار فشارهای سیاسی تلقی شود.

به باور این کارشناس مسائل اروپا، موضع روسیه در شورای امنیت قطعا می تواند فرصت هایی برای ایران ایجاد کند، اما تا زمانی که تفاهمی با ایالات متحده حاصل نشود، ایران از وضعیت تعلیق سیاسی و تنش جاری خارج نخواهد شد. این کارشناس مسائل اروپا، در پاسخ به پرسش درباره واکنش احتمالی ایران در صورت صدور قطعنامه جدید در شورای حکام آژانس، پیش بینی کرد که چنین قطعنامه ای در صورت تصویب، احتمالا متعادل و فاقد تحول چشمگیر خواهد بود. این کارشناس مسائل اروپا افزود: در شرایط کنونی و پس از تخریب گسترده تاسیسات نطنز، اصفهان و فردو، ایران عملا فاقد اهرم هسته ای موثر (مانند افزایش غنی سازی بالای 60درصد یا گسترش چشمگیر سانتریفیوژها) است که بتواند اروپا و امریکا را به تجدیدنظر جدی وادار کند. به گفته او، واکنش تهران به چنین قطعنامه ای بیشتر سیاسی خواهد بود و همکاری با آژانس را دشوارتر و محدودتر خواهد ساخت.

مرتضی مکی خاطرنشان کرد: مقامات ایرانی از بازنگری اساسی در سطح همکاری سخن گفته اند که می تواند به کاهش بیشتر تعاملات یا اقدامات متقابل دیپلماتیک منجر شود. او در عین حال تاکید کرد که ابتکار عمل دیپلماتیک ازسوی تهران کاملا متصور و حتی مطلوب است، به ویژه اگر این ابتکار از جانب دولت های اروپایی مطرح شود. او افزود: ایران بارها آمادگی خود را برای گفت وگوهای سازنده اعلام کرده، مشروط بر اینکه طرف مقابل از فشارهای یک جانبه و قطعنامه سازی دست بردارد. او تصریح کرد: صرف نظر از صدور یاعدم صدور قطعنامه در شورای حکام، جمهوری اسلامی باید کنشگری فعال تر و هماهنگ تری را با روسیه و چین در پیش گیرد تا از این مسیر به تعادل نسبی در روابط بین المللی دست یابد و فضای دیپلماسی را باز نگه دارد.

مرتضی مکی، کارشناس مسائل اروپا، در ارزیابی احتمال رویارویی نظامی جدید در شرایط تصاعد بحران هسته ای ایران -به ویژه باتوجه به نشست شورای حکام آژانس در نوامبر 2025 و رویکرد رافائل گروسی- تاکید کرد که واقعیت تشدید بحران انکارناپذیر است و تصویب قطعنامه ای جدید در این نشست (19 تا 21 نوامبر در وین) می تواند تنش را بیش از پیش افزایش دهد.

این کارشناس مسائل اروپا افزود: گزارش 12 نوامبر 2025 آژانس، که برعدم دسترسی به تاسیسات هسته ای آسیب دیده تمرکز دارد و موجودی اورانیوم غنی شده تا 60درصدی ایران را برجسته می کند، زمینه ساز رویارویی های تازه ای است، اما احتمال درگیری نظامی مستقیم و گسترده مجدد -مشابه جنگ 12 روزه ژوئن 2025- در کوتاه مدت پایین ارزیابی می شود، هر چند هر گام تشدیدآمیز این خطر را افزایش می دهد.

به گفته او، هرچه تلاش ها برای مهار تنش بیشتر شود، فضای تهدید و جنگ افروزی اجتناب ناپذیرتر خواهد بود. مرتضی مکی خاطرنشان کرد: ایالات متحده و متحدانش، ازجمله رژیم صهیونیستی، از هر فرصتی مانند تصویب قطعنامه های شورای حکام توسط تروییکای اروپایی با حمایت امریکا، برای حداکثرسازی فشار بهره می برند.

این کارشناس مسائل اروپا تاکید کرد: واکنش ایران به چنین قطعنامه ای -که احتمالا برعدم رعایت تعهدات پادمانی تمرکز دارد- تعیین کننده است و می تواند تعامل تهران با آژانس را پیچیده تر سازد. او افزود: هدف غرب، بهره برداری از شرایط سیاسی، اقتصادی و امنیتی آسیب پذیر ایران برای رساندن فشار حداکثری به نقطه ای است که تهران را یا به تسلیم وادارد یا زمینه ساز حملات بیشتر به زیرساخت های نظامی و اقتصادی آن شود؛ سناریویی که در ماه های آینده اجتناب ناپذیر به نظر می رسد. مرتضی مکی در ادامه تصریح کرد: این وضعیت نیازمند کنشگری فعال دیپلماتیک، گفت وگوهای منطقه ای و جهانی و تعامل موثر در نهادهای بین المللی -به ویژه ازسوی وزارت امور خارجه- است تا از شرایط تعلیقی کنونی خارج شویم، زیرا این تعلیق نه تنها به پیشرفت مطلوب منجر نمی شود، بلکه خطر تشدید تنش را دوچندان می کند. به باور مکی، در میان کارگزاران نظام، مواضع مقاماتی چون مسعود پزشکیان حاکی از آگاهی از ضرورت کنشگری فعال و ابتکار عمل در عرصه خارجی است. این ابتکار عمل نیازمند تجدیدنظری در سیاست خارجی کلان جمهوری اسلامی است؛ تصمیمی که در شرایط بسیار سختی اتخاذ شده و بدون آن، ایجاد گشایش خارجی و حتی داخلی ممکن نخواهد بود.

احمد شیرزاد: درخواست غرب ونهاد پادمانی برای بازدید از سایت های هسته ای کشورمان با هدف جمع آوری اطلاعات مطرح شده و در چارچوب ماموریت های پادمانی قابل اعتنا نیست

احمد شیرزاد، کارشناس مسائل هسته ای در پاسخ به پرسش اعتماد درباره سناریوهای احتمالی بعد از نشست شورای حکام با توجه به گزارش آژانس گفت: تعاملات ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی تا پیش از تجاوز رژیم صهیونیستی به خاک کشورمان، علی رغم برخی چالش ها و گلایه های متقابل، متعادل و در مسیر همکاری پیش می رفت و ایران هیچ گاه بنای قطع همکاری نداشت. حتی آخرین گزارش مدیرکل آژانس که بسیار تلخ و منفی بود، نتوانست این همکاری ها را متوقف کند. اما پس از حمله مستقیم به مهم ترین تاسیسات هسته ای فعال کشورمان، شرایط کاملا تغییر کرد؛ هنوز مشخص نیست چه میزان آلودگی رادیواکتیو در این سایت ها ایجاد شده و به همین دلیل مقامات کشورمان صلاح نمی دانند که بازدید فوری انجام شود.

شیرزاد در ادامه تصریح کرد: از یک سو طرفی که بمباران را انجام داده ادعا می کند هیچ چیز سالمی باقی نگذاشته و ازسوی دیگر ایران به دلیل نگرانی از آلودگی های احتمالی منطقه، تمایلی به کاوش سریع و گسترده ندارد؛ در حال حاضر فقط اقدامات احتیاطی و حفاظتی محدود برای جلوگیری از انتشار مواد رادیواکتیو در جریان است و هیچ برنامه ای برای بازگشایی یا راه اندازی مجدد این مراکز اعلام نشده. این کارشناس مسائل هسته ای در ادامه خاطرنشان کرد: فشارهای اروپا و آژانس برای بازدید سریع از سایت های بمباران شده عمدتا هدفی اطلاعاتی دارد؛ یعنی امریکایی ها و متحدانشان می خواهند دقیقا متوجه شوند چه میزان آسیب وارد کرده اند، چه مقدار از برنامه هسته ای ایران از کار افتاده و کدام بخش ها ممکن است همچنان قابل بهره برداری باشد.

او تاکید کرد که این درخواست ادامه همان مسیر تخریب است و نمی توان آن را صرفا در چارچوب ماموریت های پادمانی و نظارتی آژانس توجیه کرد. شیرزاد با اشاره به خلأ قانونی موجود خاطرنشان کرد: آژانس هیچ چارچوب، دستورالعمل یا پروتکل مشخصی برای بازدید از تاسیسات هسته ای بمباران شده یا آسیب دیده بر اثر جنگ ندارد؛ تمام پروتکل های موجود ازجمله معاهده NPT و پروتکل الحاقی صرفا برای نظارت بر تاسیسات فعال و اطمینان ازعدم انحراف طراحی شده اند نه ارزیابی خسارات ناشی از حمله نظامی یا جمع آوری اطلاعات برای طرف مهاجم. این کارشناس مسائل هسته ای افزود: بنابراین ایران به درستی خواستار آن است که آژانس ابتدا برنامه دقیق بازدید، پروتکل موردنظر و اهداف مشخص این بازرسی ها را در چارچوب ماموریت های قانونی خود اعلام کند، اما متاسفانه تاکنون اقدام موثری در این زمینه صورت نگرفته است. براساس توافق قاهره قرار بود چارچوبی برای همکاری و نحوه بازدیدها تعریف شود و در مقابل، مکانیسم ماشه فعال نشود، اما با بدعهدی طرف های اروپایی و به دستور ایالات متحده این توافق عملیاتی نشد. در نتیجه موضوع به شدت گره خورده و نیازمند رویکردی اساسی، حقوقی و مبتنی بر حسن نیت همه طرف هاست که در حال حاضر مشاهده نمی شود.

احمد شیرزاد، در پاسخ به پرسش دیگر اعتماد درباره واکنش احتمالی تهران به تصویب قطعنامه جدید در شورای حکام، گفت: باتوجه به سوابق و نشانه های موجود، احتمال اینکه اروپایی ها به سمت ایجاد فضای متعادل تر و تشویق ایران به همکاری حرکت کنند، بسیار اندک است؛ رویکرد غالب آن ها تداوم فشار و استفاده از اهرم زور است که اساسا ازسوی ایالات متحده به آن ها تحمیل شده و با برداشت سنتی واشنگتن از حل وفصل مسائل بین المللی همخوانی دارد. شیرزاد در ادامه تصریح کرد: به نظر می رسد اروپایی ها یا واقعا از تغییر اساسی توازن قوا در منطقه پس از جنگ 12 روزه آگاه نیستند یا خود را به ندانستن زده اند و می خواهند وانمود کنند که حملات انجام شده ایران را در جایگاه ضعف استراتژیک قرار داده و اکنون زمان مناسبی برای فشار بیشتر است. به گفته او، وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران به صراحت اعلام کرده که با چنین روندی مخالف است و واکنش های تندی نشان داده؛ برای ایران کاملا غیرقابل قبول است که پس از همکاری های گسترده ای که انجام داد و پاسخش جنگ 12روزه بود، حالا با دور جدیدی از فشارها و قطعنامه های تنبیهی مواجه شود.

این کارشناس مسائل هسته ای تاکید کرد: قطع به یقین، اگر اروپایی ها این مسیر را ادامه دهند با واکنش شدید و قاطع ایران مواجه خواهند شد؛ تجربه نشان داده سیاست اعمال فشار یک جانبه نه تنها نتیجه ای برای طرف مقابل ندارد، بلکه امکان بازگشت حتی به شرایط برجام یا دوره کوتاه پس از آن را نیز از بین می برد. شیرزاد با اشاره به عبارت مذاکره مسلح که سعید خطیب زاده به کار برده، خاطرنشان کرد: این عبارت دقیقا بیانگر عمق بی اعتمادی تهران به واشنگتن است؛ یعنی ایران دیگر حاضر نیست در شرایطی که هنوز زخم های حمله نظامی تازه است و طرف مقابل هیچ تضمین معتبری ارایه نمی کند، به مذاکره ای بنشیند که یک طرف آن دستش هنوز روی ماشه است. او در پایان افزود: در چنین فضایی، هرگونه درخواست مذاکره ازسوی واشنگتن یا ابتکار اروپایی ها که بر پایه فشار و تهدید باشد، نه تنها تنش ها را کاهش نمی دهد، بلکه تنها به تشدید بیشتر و دور شدن کامل طرفین از مسیر دیپلماسی منجر خواهد شد.

احمد شیرزاد در ارزیابی پیامدهای احتمالی تحریم ها بالاخص در ارتباط با صادرات نفت گفت: ایالات متحده قطعا در دوره جدید تلاش خواهد کرد مکانیسم اسنپ بک را فعال کند و تحریم های معلق شده شورای امنیت را احیا نماید تا فشار حداکثری گسترده تری به ویژه بر صادرات نفت و مبادلات بانکی ایران وارد آورد، اما واقعیت این است که شرایط امروز با فضای پیش از برجام به کلی متفاوت است؛ یک جانبه گرایی مکرر واشنگتن باعث شده تمایل جهانی به همراهی با سیاست فشار حداکثری امریکا به شدت کاهش یابد و حتی متحدان سنتی آن نیز دیگر اشتیاق سابق را نشان ندهند. به باور این کارشناس هسته ای، چین و روسیه فراتر از انتظار در برابر تحریم های ثانویه مقاومت کرده اند و مجموعه های بزرگ منطقه ای و جهانی نظیر سازمان همکاری شانگهای، اتحادیه اقتصادی اوراسیا، بریکس و جنبش عدم تعهد انگیزه و امکان بیشتری برای حفظ و گسترش مناسبات اقتصادی با ایران دارند،

از همین رو برخلاف دوره پیش از برجام، امروز اکثر دولت ها ترجیح می دهند راه های دور زدن فشارهای واشنگتن را بیابند و تجارت خود با ایران را ادامه دهند. اقتدار سابق ایالات متحده به طور چشمگیری تضعیف شده و ژست تهاجمی و قلدرمآبانه دونالد ترامپ خود به عاملی برای کاهش بیشتر همکاری جهانی با واشنگتن تبدیل شده است. شیرزاد همچنین تاکید کرد: ازسوی دیگر، تجربه چند دهه فشار تحریم، بنگاه ها و مدیران اقتصادی ایران را به یافتن مسیرهای خلاقانه و موثر برای حفظ و گسترش فعالیت در محیط تحریمی واداشته؛ البته هیچ کس سختی شرایط را انکار نمی کند و ایده آل همه ما رفع کامل تحریم هاست، اما وضعیت کنونی به هیچ وجه فلج کننده یا ناتوان کننده نیست.