نورالله اکبری در اعتماد نوشت: مدرسه در ظاهر جای آموزش است، اما در ژرفا میدان قدرت است؛ قدرتی که در نظم صف های صبحگاهی، در کتاب های درسی، در زبان رسمی و در سکوت شاگردان جاری است. این قدرت چهره ای نرم دارد؛ لبخند می زند، اما فرمان می دهد؛ می پرورد، اما می پاید.

در فلسفه اسپینوزا، این قدرت دو چهره دارد: از یک سو فرمانروایی بیرونی (potestas) است، یعنی اقتداری که از نهادها و ساختارها بر فرد تحمیل می شود و از سوی دیگر، توان زندگی (potentia) است، نیروی درونی و زاینده ای که از دل بدن ها و اندیشه های انسانی می جوشد و می آفریند.

مدرسه ایرانی امروز صحنه کشاکش میان این دو است؛ میان قدرتی که از بالا می خواهد شکل دهد و توانی که از پایین می خواهد زیستن را ادامه دهد.

قدرت در مدرسه به گونه های گوناگون عمل می کند: در سطح فرهنگی با آیین های ایدئولوژیک، در سطح سازمانی با تمرکز اداری و بخشنامه ها و در سطح آموزشی با کنکور و نمره که زندگی دانش آموز را به سلسله ای از عدد و رقابت فرو می کاهند. کتاب های درسی با ساختن دیگری های ثابت، هویت را بر پایه حذف می سازند؛ همچنانکه گزینش های اعتقادی در تربیت معلم و برنامه های پرورشی شعارزده، مدرسه را از فضای تجربه به صحنه نمایش بدل کرده اند. در این ساختار، فرمانروایی بیرونی غالب است: قدرتی که نه از درون زندگی، بلکه از ترسِ بی نظمی تغذیه می کند.

اما قدرت هیچ گاه مطلق نیست. در دل همین نظم، همیشه زندگی راهی برای بروز می یابد. مقاومت در مدرسه، نه الزاما سیاسی، بلکه زیستی و روزمره است. این توان زندگی را می توان در شوخی های دانش آموزان دید، در بی اعتنایی معلمان به متون رسمی، در تغییر معناهای نمادین، در شبکه های مجازی که صدای خاموشان را به هم پیوند می دهند.

در منطق اسپینوزایی، این مقاومت صرفا نفی قدرت نیست، بلکه بروز توان زندگی است؛ نیرویی که از همزیستی، هم حسی و خرد جمعی برمی خیزد.

بدن های انسانی، هنگامی که به جای ترس، با یکدیگر هم افزا می شوند، توان زیستن شان فزونی می یابد و این خود کنشی سیاسی است. مدرسه، اجتماع بدن هاست؛ هر بدن حامل نیرویی است و این نیرو در پیوند با دیگران یا افزایش می یابد یا کاسته می شود. اگر اداره مدرسه بر پایه فرمان و ترس باشد، بدن ها از هم جدا و بی اثر می شوند. اما اگر بر دوستی، گفت وگو و همکاری استوار شود، توان زندگی بالا می رود و مدرسه از نهاد انضباط به نهاد آفرینش بدل می شود. سیاست مدرسه نه در سطح وزیر و مدیرکل، بلکه در نگاه هر معلم و در گفت وگوی هر کلاس تحقق می یابد.

هر لبخند صادقانه، هر گوش سپردن، هر پرسش بی واهمه، شکل کوچکی از مقاومت است، زایش زندگی در برابر فرمان. مدرسه ایرانی در مرز میان ترس و امید ایستاده است. ترس، فرزند فرمانروایی بیرونی است؛ امید، زاده توان زندگی. فرمان می خواهد نظم بسازد؛ اما زندگی می خواهد معنا بیافریند. در هر صبحگاه که زنگ مدرسه نواخته می شود، این دو نیرو دوباره روبه روی هم می ایستند:

یکی می کوشد یکسان کند، دیگری می کوشد زنده بماند.

آینده مدرسه در گرو بازشناسی توان زندگی است. مدرسه ای که خود را تنها با فرمان تعریف می کند، دیگر نه می آموزد، نه می پرورد؛ فقط بازتولید می کند. اما مدرسه ای که به توان درونی شاگردان و معلمان ایمان دارد، می تواند دوباره زادگاه اندیشه و آزادی شود. در چنین مدرسه ای، آموزش به تجربه بدل می شود، پرورش به زیستن و قدرت به هم قدرتی. مدرسه در ایران، تصویر کوچکی از جامعه است: میان فرمانروایی بیرونی و توان زندگی در نوسان و تا زمانی که توان زندگی در دل همین ساختار نفس می کشد، امکان دگرگونی هنوز هست. شاید روزی، همین توان آرام و جمعی، مدرسه را از نهاد فرمانبرداری به نهاد آزادی و همزیستی بدل کند، جایی که کودکان نه آموزش ترس، بلکه تمرین زندگی بیاموزند.

منابع مفهومی و تحلیلی:

گفت وگوی مدرسه، مادر جامعه - ایران تاک (1404)

سخنرانی مدرسه؛ روایت های قدرت و مقاومت - محفل اندیشه و فلسفه نوین (1404)

گزارش راهبردی طفیلی انگاری مدرسه در نظام حکمروایی کشور - (1403)

گزارش فقر آموزشی 1404 - مرکز پژوهش های مجلس

مفاهیم فلسفه سیاسی اسپینوزا در Ethica

و Tractatus Politicus