هشدار درباره وضعیت افت تحصیلی حالا به سطح وزارت آموزش وپرورش هم رسیده و این نگرانی در میان گفته های مسئولان آن هم دیده می شود. نمونه آن مهدی نوید ادهم، مشاور وزیر آموزش وپرورش است که خردادماه امسال درباره وضعیت نمرات آزمون های نهایی هشدار داد و گفت که در آزمون های نهایی، نمرات دانش آموزان بین 8 تا 10 و میانگین کشوری نیز در همین حدود است و این فقط زنگ خطر نیست، بلکه خود خطر است.

به گزارش هم میهن، چهارسال قبل، یعنی در سال های آخر دوران کرونا سنجش ملی کیفیت یادگیری دانش آموزان پایه ششم ابتدایی به نتایج مشابهی رسیده بود و پیشاپیش از رسیدن به شرایط فعلی خبر می داد. براساس یافته های این سنجش، در هر سه درس، حدود یک سوم دانش آموزان به حدنصاب پایین نرسیده اند.

به طور میانگین عملکرد دانش آموزان در درس علوم ضعیف تر از ریاضی و خواندن است، اما به لحاظ شکاف بین استان ها، بیشترین اختلاف نمره در درس خواندن است؛ یعنی 140 نمره اختلاف بین بالاترین و پایین ترین استان. در درس ریاضی عملکرد دختران و پسران به هم نزدیک است اما در خواندن عملکرد دختران به طور میانگین حدود 50 نمره بالاتر از پسران بوده است.

15 مهرماه امسال علیرضا کاظمی، وزیر آموزش وپرورش، برای پاسخ به سوال محمدرضا صباغیان، نماینده بافق و مهریز، درباره دلایل افت شدید وضعیت علمی دانش آموزان کشور در صحن علنی مجلس حاضر شد. به گفته کاظمی: افت تحصیلی فرآیندی زمان بر است و نمی توان انتظار داشت تنها در یک سال تغییرات قابل ملاحظه ای در آن ایجاد شود؛ ریشه های این پدیده را می توان در چهار لایه مورد بررسی قرار داد.

به گفته او اولین دلیل در عوامل ساختاری و سیاست گذاری های کلان کشور است و یکی از مهم ترین دلایل افت تحصیلی، شکاف میان برنامه درسی با نیازهای زمانه است. به اعتقاد وزیر آموزش وپرورش، برنامه درسی کنونی مبتنی بر محفوظات بوده و از نیازهای واقعی بازار کار و مهارت های زندگی در قرن 21 فاصله دارد. این امر موجب کاهش انگیزه درونی دانش آموزان می شود.

البته وزیر آموزش وپرورش در همین جلسه از یک روند رو به رشد در حوزه آموزش عمومی هم گفته بود که البته با دیدگاه های کارشناسان حوزه آموزش و معلمان کمی متفاوت است؛ طبق اظهارات او: اگر در حوزه آموزش عمومی میانگین نمرات آزمون های نهایی یا کل یک دوره تحصیلی را براساس جدول 20 برنامه هفتم توسعه مدنظر داشته باشیم، آمارها نشان می دهد که میانگین نمرات نهایی پایه دوازدهم نظری در سال 1403 نسبت به سال 1402 حدود 58 درصد افزایش داشته است.

میانگین نهایی نمرات پایه یازدهم نظری در سال 1404 نسبت به سال 1403 حدود 0/6 درصد افزایش داشته است. معدل دوره دوم متوسطه نظری براساس تکلیف جدول 20 ماده 78 قانون برنامه هفتم توسعه، از 14/75 در سال 1403 به 15/32 در سال 1404 رسیده که نشان دهنده 0/57 درصد ارتقا است. عملکرد دانش آموزان در امتحانات نهایی پایه دوازدهم، به دلایل متعددی ازجمله تعطیلی های ناخواسته ناشی از ناترازی های انرژی و آلودگی هوا تحت تأثیر قرار گرفته و باعث افت تحصیلی به میزان 0/43 درصد در سال 1404 شده است.

حالا به تازگی نتایج سنجش ملی کیفیت یادگیری دانش آموزان در سال 1400 در دسترس قرار گرفته و وضعیت را کمی روشن تر می کند. این سنجش ملی توسط پژوهشگاه مطالعات آموزش وپرورش در سراسر کشور انجام شده و سه درس اصلی خواندن و نوشتن به زبان مادری، ریاضی و علوم دانش آموزان پایه ششم ابتدایی را به عنوان شاخصی برای آگاهی از کیفیت یادگیری آن ها ارزیابی کرده است.

در بخشی از این گزارش نوشته شده است که این نتایج حداقل در درس ریاضی در مطالعات سابق نیز خودش را به شکلی مشابه نشان داده است و عملکرد ریاضی دانش آموزان از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست. براساس نتایح مطالعه بین المللی روندهای آموزش علوم و ریاضی (تیمز) که هر چهارسال یک بار از سال 1995 تا 2019 در بیش از 50 کشور ازجمله ایران اجرا شده، عملکرد ریاضی دانش آموزان پایه چهارم ایران همیشه پایین تر از میانگین بین المللی بوده است.

نتیجه آخرین دوره مطالعه در سال 2019 نشان داده که میانگین ریاضی دانش آموزان ایران در پایه چهارم، برابر با 443 است که نسبت به دوره قبل از آن یعنی سال 2015.12نمره رشد داشته است. علاوه بر این 32 درصد از دانش آموزان پایه چهارم هم به حداقل سطح شایستگی مورد انتظار در ریاضی نرسیدند و تنها دو درصد از آن ها به سطح بالاترین معیار عملکردی رسیده بودند.

علاوه بر این مطالعه سنجش صلاحیت های پایه: ارزشیابی درون دادها و برون دادهای آموزشی در ایران که در پایه پنجم ابتدایی انجام شد نیز نشان می دهد که عملکرد دانش آموزان از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست.

حالا نتایج بررسی عملکرد تحصیلی دانش آموزان پایه ششم نشان داد که همچنان عملکرد تحصیلی آن ها در این درس و در کشور از نقطه وسط مقیاس، پایین تر است. در این مطالعه نمره 500 معادل با میانگین نمرات مقیاس در مطالعه و نمرات کمتر یا بیشتر از 500 به معنای نمرات کمتر یا بیشتر از میانگین مقیاسی است. در درس ریاضی، نمره کل کشور برابر با 446، در درس علوم میانگین آن برای درس علوم 422 و در درس خواندن این میانگین 446 به دست آمد.

براساس تحلیل های نهایی، عملکرد ریاضی دانش آموزان در کل کشور براساس مقیاس میانگین 500 و انحراف استاندارد 100، برابر با 446 برآورد می شود؛ به عبارت دیگر عملکرد دانش آموزان در ریاضی از نقطه مقیاس پایین تر است. غیر از استان های همدان، سمنان و شهر تهران که به دلیل رعایت نکردن هر سه سطح استاندارد نمونه گیری و نرخ مشارکت پایین در این گزارش قرار نگرفته اند، عملکرد ریاضی دانش آموزان استان های یزد و مرکزی بالاتر از سایر استان ها قرار دارد و درمجموع تنها استان های مرکزی، اصفهان و فارس از نظر معناداری بالاتر از میانگین کشور قرار دارند.

در نقطه مقابل استان های سیستان و بلوچستان و هرمزگان، کمترین میانگین ریاضی را در کشور کسب کرده اند و استان های هرمزگان، خوزستان، کردستان، آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی از میانگین کشوری، عملکرد ریاضی پایین تری داشتند. طبق نتایج این سنجش، بیش از نیمی از دانش آموزان استان سیستان و بلوچستان یعنی حدود 53 درصد حتی به کف یادگیری در این درس نمی رسند؛ نتیجه ای که در دو درس دیگر هم مشاهده می شود.

در مقایسه عملکرد درس ریاضی در انواع مدارس، بهترین عملکرد را دانش آموزان مدارس غیردولتی نشان دادند. پس از این مدارس، دانش آموزان مدارس شاهد قرار گرفتند و تفاوت عملکرد این گروه از دانش آموزان نیز با سایر دانش آموزان معنادار بود. میانگین عملکرد ریاضی دانش آموزان مدارس غیردولتی حمایتی، عادی و عشایری بعد از این سه گروه بودند، ولی تفاوت های این سه گروه از لحاظ آماری معنادار محسوب نمی شود.

در تحلیل بعدی دانش آموزان مدارس شهری و روستایی از نظر عملکرد ریاضی مقایسه شدند که مشخص شد دانش آموزان مدارس شهری با میانگین 451 از مدارس روستایی با میانگین 421 عملکرد ریاضی بهتری داشتند. همچنین مقایسه بین مدارس با جنسیت های مختلف هم نشان داد که مدارس دخترانه تفاوتی از نظر عملکرد با مدارس پسرانه ندارند ولی مدارس مختلط به طور معناداری عملکرد ضعیف تری نسبت به مدارس تک جنسیتی دارند.

همراه با سنجش ریاضی دانش آموزان پایه ششم به عنوان درس اصلی، دو موضوع خواندن و علوم نیز به عنوان دروس اصلی مورد سنجش قرار گرفت. نتایج آن نشان داد که میانگین عملکرد دانش آموزان پایه شش در خواندن 446 است. در مقایسه استانی، استان های اصفهان، مرکزی و یزد بالاترین عملکرد و سیستان و بلوچستان وخوزستان پایین ترین عملکرد خواندن را میان استان های کشور نشان دادند.

استان های اصفهان، مرکزی، یزد، قم، زنجان، مازندران، فارس و خراسان رضوی به طور معناداری عملکرد بالاتری از میانگین کشوری داشته و عملکرد استان های سیستان و بلوچستان، خوزستان، گلستان، هرمزگان، کردستان و آذربایجان غربی نیز به شکلی معنادار از میانگین کشوری پایین تر است.

درمجموع در استان های اصفهان، مرکزی و یزد وضعیت عملکرد خواندن نسبت به سایر استان ها مطلوب است اما وضعیت نامناسبی در استان سیستان و بلوچستان دیده می شود که طبق آن در این استان از هر پنج دانش آموز، سه نفر به کف یادگیری در این درس نمی رسند. بالاترین عملکرد درس خواندن بین انواع مدرسه هم در مدارس غیردولتی دیده می شود.

پس از مدارس غیردولتی، مدارس شاهد قرار دارند و بعد از آن مدارس غیردولتی حمایتی و عادی قرار می گیرند و طبق نتایج به دست آمده، عملکرد مدارس عشایری نیز از دیگر مدارس پایین تر است. علاوه بر این، مدارس شهری نیز به طور قابل توجهی نسبت به مدارس روستایی عملکرد خواندن بهتری دارند. برخلاف عملکرد ریاضی، در درس خواندن، مدارس دخترانه از مدارس پسرانه عملکرد بالاتری داشتند و هر دوی این مدارس از مدارس مختلط بهتر بودند.

میانگین عملکرد علوم در کل کشور برابر با 422 بود. پنج درصد از دانش آموزان کمتر از 253 کسب کرده بودند و همین نسب از آن ها، عملکرد بالاتر از 538 داشتند. استان های مرکزی و یزد بالاترین عملکرد را در میان استان های کشور نشان دادند و استان های سیستان و بلوچستان و خوزستان مشابه عملکرد درس خواندن، کمترین میانگین عملکرد علوم را در میان استان های دیگر به دست آوردند. در این دو استان بیشتر دانش آموزان به کف یادگیری پایین نمی رسند که این نتیجه بسیار ناگوار است.

به عبارت دیگر در استان سیستان و بلوچستان از هر سه دانش آموز، دو دانش آموز به کف یادگیری درس علوم نمی رسند. مثل دو درس ریاضی و خواندن، مدارس غیردولتی و شاهد عملکرد و نمرات بالاتری نسبت به سایر مدارس دارند و بعد از آن ها، مدارس عادی، عشایری و غیردولتی حمایتی قرار دارند. مدارس شهری نیز عملکرد علوم بالاتری نسبت به مدارس روستایی نشان داده اند و مدارس دخترانه نسبت به مدارس پسرانه، عملکرد بالاتری داشتند و هر دوی این مدارس، از مدارس مختلف عملکرد بالاتری نشان داده اند.

براساس یکی از جداولی که در این گزارش منتشر شده، استان های کرمانشاه، قم، گلستان، کردستان، اردبیل و آذربایجان شرقی دارای وضعیت بهتری در عدالت آموزشی در مقایسه با سایر استان ها هستند. این استان ها حداقل در سه شاخص عدالت آموزشی وضعیت مناسبی داشتند. ازطرف دیگر، در استان های بوشهر، خراسان رضوی، زنجان، کهگیلویه و بویراحمد و یزد وضعیت عدالت آموزشی مناسب نیست؛ چون در همه شاخص های موردبررسی این سنجش، عملکرد استان بد یا بسیار بد بود.

علی بهشتی نیا، کارشناس آموزش و معلم معتقد است که شرایط فعلی کیفیت تحصیل دانش آموزان ترکیبی از عواملی مثل کمبودهای زیرساختی، محتوای درسی و حتی نحوه تدریس است و باتوجه به شرایط آموزش در کشور ما نتایج این ارزیابی، نباید انتظاری بیش ازاین داشت؛ چون آنچه در مدارس رخ می دهد با آنچه در رسانه های آموزش وپرورش بازتاب داده می شود، دو مسیر متفاوت است.

او معتقد است آنچه در کلاس های مدرسه می بینیم، با تبلیغات آموزش وپرورش متفاوت است: در این سال ها محتوای کتاب های درسی بسیار سنگین و روش های ارزشیابی بسیار سنتی بوده است. برای مثال بیشتر مطالب کتاب علوم چهارم ابتدایی مبتنی بر آزمایش است، اما باید پرسید کدام یک از مدارس ما آزمایشگاه مجهز دارد؟ حتی اگر داشته باشد هم آیا معلمان توانمندی برای استفاده از این آزمایشگاه ها داریم؟

بحث آزمایشگاه بسیار مهم است و با مواد شیمیایی سروکار دارند، خود معلم ها رنگ و بویی از آزمایشگاه دیده اند؟ دانش آموزان چطور و کجا قرار است این آزمایش ها را یاد بگیرند؟ با حفظ کردن که نمی توانند خروجی مطلوبی از این درس داشته باشند. درحقیقت محتواهای درسی با آنچه باید انجام شود متفاوت است و مدارس نمی توانند این تجهیزات را تهیه کنند.

او توضیح می دهد که آزمون ها مبتنی بر مسائل مفهومی است و وقتی دانش آموزان حفظ کردن را جایگزین یادگیری مفهومی کرده اند، درک لازم را از درس علوم ندارند: بخشی از این مسائل به دوران کرونا برمی گردد که مدارس به صورت آنلاین برگزار می شود، اما نسبت کمتری دارد. نتایجی که ما می بینیم بسیار تأسف بار است. در درس ادبیات هم همین شیوه از آموزش اجرا می شود. دانش آموزانی که آزمون می دهند عموماً خواندن و نوشتن را بلد نیستند.

من به صورت میدانی شاهد هستم که دانش آموزان ابتدایی و متوسطه اول و دوم توان خواندن، نوشتن و درک متن را ندارند. دانش آموزان بسیار بد خط شده اند و املای بسیار ضعیف دارند و این نشان می دهد که کتاب نمی خوانند. قرار بود معلمان ادبیات بر خواندن متن تاکید کنند اما آنچه می بینیم خلاف آن است. برای مثال در مقطع متوسطه اول، درس ادبیات به یکی از دروس نهایی تبدیل شده و فقط به صورت تستی با دانش آموز کار می شود. درحالی که این درس باید از این قاعده استثنا می شد. درحالی که دانش آموزان باید با اشعار به شکلی مفهومی آشنا شوند.

او از تفاوت محتواهای کتاب های درسی با نیازهای واقعی دانش آموزان می گوید: نسخه آزمایشی کتاب درسی ادبیات پایه هفتم، با نسخه ای که بعد منتشر شد، بسیار متفاوت است. محتواهای نسخه آزمایشی بسیار جذاب بود؛ چون محصول یک سنجش کشوری و مشارکت معلمان بود و هیئت تألیف برای آن تلاش زیادی انجام داده بود، اما همه مطالب سازنده را حذف کردند و درنهایت کتابی تألیف شد که دانش آموزان هیچ علاقه ای به مطالب آن ندارند.

مهرماه امسال، احسان عظیمی راد، سخنگوی کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس میانگین معدل دانش آموزان را بین 9 تا 12 اعلام کرده و گفته بود که میانگین معدل دانش آموزان تقریباً بین 9 تا 10 برای رشته ریاضی، حدود 10 تا 11 برای رشته تجربی و 11 تا 12 برای رشته علوم انسانی است. حالا بهشتی نیا می گوید، آموزش درس ریاضی هم شرایط مشابهی دارد و به درسی حفظی تبدیل شده و دانش آموزان مدام در حال نوشتن اند: آمادگی برای کنکور به مدارس ابتدایی رسیده و این روند برای آموزش وپرورش خطرناک است.

محتوای درسی باید سبک تر باشد. آنچه دانش آموزان در درس ریاضی حفظ می کنند با آنچه می خواهند به صورت عملیاتی پیاده کنند، متفاوت است. این نکته را هم باید در نظر گرفت که استان ها نیازها و نتایج متفاوتی دارند. مجموع این عوامل دست به دست هم داده و شرایط فعلی را پیش آورده است. دانش آموزان حال خوبی در مدارس ندارند و با انگیزه درس نمی خوانند. تراکم کلاس ها بالاست و همه درس ها حفظی شده است.

تجربه زیسته ای از دروس ندارند، به همین دلیل رابطه آن ها با محتوای درسی کاملاً قطع است و با آن ارتباط برقرار نمی کنند. هیچ تجربه جدید و متفاوتی ندارند و کلاس ها با همان سبک و سیاق سنتی مدیریت می شود و فقط تخته سیاه جمع شده و به وایت برد و ویدئو پروژکتور تبدیل شده است. تعریف مسئولان از هوشمندسازی مدارس هم همین است.

این کارشناس آموزش اعتقاد دارد که برای بهبود اوضاع، یکی از راهکارها این است که آموزش وپرورش در زمینه نحوه آموزش دروس، کمی عقب بایستد و نحوه تدریس را در اختیار معلم و مدرسه قرار دهد: در این شرایط معلم می تواند دروس را به صورت مفهومی به دانش آموز بیاموزد، اما سازوکار آموزش آنقدر برای معلمان پیچیده شده که حاضرند در کلاس بمانند، اما از عواقب اش دور بمانند.

بهشتیان اعتقاد دارد که روند افت تحصیلی دانش آموزان کاملاً صعودی است و در یکی، دو سال اخیر بیشتر دیده می شود: این مسیر از سال های گذشته شروع شده، مسئله ای ریشه ای است و ما باید ابتدا بدانیم هدف از آموزش وپرورش ما چیست؟ ایجاد اشتغال یا تربیت شهروند نمونه؟