سیدمحی الدین حسینی مقدم در اعتماد نوشت: نظام اداری هر کشور، ستون فقرات توسعه و کارآمدی آن است. اگر این ستون، گرفتار پوسیدگی فرهنگی شود، هیچ اصلاح ساختاری پایداری دوام نمی آورد.

یکی از ریشه دارترین آسیب های ساختاری، شکل گیری شبکه های غیررسمی قدرت درون سازمان هاست: باندهای اداری، پارتی گرایی، استخدام های خانوادگی و روابط غیرشایسته سالارانه ؛ پدیده ای که عدالت سازمانی، اخلاق حرفه ای و اعتماد عمومی را به شدت در معرض فرسایش قرار داده است.

در ادارات ما کم نیستند مدیرانی که به جای ایجاد هم افزایی، پیرامون خود حلقه ای از وابستگان، همشهریان، هم حزبی یا خویشاوندان می سازند؛ باندهایی که در ظاهر پوشش اداری و قانونی دارند، اما در واقع ساز و کاری برای توزیع قدرت و منفعتند. این پدیده تنها در پژوهش های اجتماعی گزارش نشده؛ در واقعیت روزمره، بسیاری از کارکنان صادق و متخصص آن را لمس می کنند.

مواردی دیده شده که با تغییر یک مدیر، باند پیشین چنان سد و مانعی در برابر مدیر جدید می سازد که او را در جلسات دعوت نمی کنند، از هماهنگی ها حذفش می کنند یا حتی تخریب شخصیتی اش را میان کارکنان آغاز می کنند؛ تنها به این جرم که در برابر تبعیض و بی عدالتی های آنان سد کرده و حاضر نیست در چرخه تبعیض و معامله اداری با آن ها شریک شود.

این رفتارها مصداق عینی فرهنگ باندی در نظام اداری است؛ فرهنگی که ریشه در فقدان شفافیت، ضعف نظارت و عادی سازی فساد دارد. چنان که در برخی سریال های اجتماعی که سال ها قبل از صداوسیما پخش می شد مانند خانواده بانکی ها و مدیرکل، این مناسبات بیمار اداری با زبان طنز اما تلخ به تصویر کشیده شده است.

در چنین ساختاری، قانون به حاشیه رفته و توصیه جایگزین آن می شود. به تعبیر ماکس وبر، وقتی منطق عقلانی- قانونی نظام اداری قربانی روابط شخصی و عاطفی شود، بدون قطع بروکراسی از درون تهی شده و کارآمدی اداری فرو می پاشد. اما مساله وقتی خطرناک تر می شود که برخی مسوولان، مافیایی عمل کرده و به جای مقابله با این چرخه، خود در آن تنیده می شوند؛ برای حفظ منافع گروهی، چشم بر بی عدالتی می بندند و بر استخدام های ناعادلانه سرپوش می گذارند. در چنین فضایی، نیروی شایسته و تحصیلکرده باید از هفت خوانی عبور کند که اگر رستم دستان هم زنده بود از آن نمی گذشت.

از دیگر جلوه های این بحران، حضور افرادی در پست های حساس است که نه سواد لازم دارند، نه مهارت، نه کارآمدی. حتی دیده شده کارمند ساده ای، تنها به دلیل عضویت در یک باند و نزدیکی به مدیر، چندین نفر را استخدام کرده است. این چرخه فساد نرم، محصول نوعی فرهنگ توصیه محور است که جای قانون را گرفته است.

البته نباید ریشه این بحران را تنها در مدیریت جست وجو کرد؛ لایه های فرهنگی جامعه نیز براساس نوعی عادت اجتماعی شکل گرفته که پارتی و رابطه را نشانه زرنگی می داند نه فساد. خانواده ها گاه خود به فرزندان می آموزند که رابطه ساختن از مهارت آموختن مهم تر است. نتیجه، نسلی است با مدرک اما بی مهارت، با عنوان شغلی اما بدون کارآمدی، به همین دلیل در بسیاری از ادارات شاهد حضور افرادی در پست های حساس هستیم که نه دانش لازم دارند نه تجربه و نه حتی وجدان کاری. همچنین این انحراف فرهنگی محدود به استخدام هم نیست.

در آموزش عالی نیز با پدیده ای مشابه روبه روییم: سهمیه های گسترده و تبعیض آمیز که به جای عدالت آموزشی، بی عدالتی علمی را نهادینه می کند. آیا علم شوخی بردار است که با آن معامله سیاسی می کنیم؟ وقتی علم را به سخره می گیریم و دانش را قربانی امتیاز می سازیم، در واقع به ریشه توسعه خیانت می کنیم. اینجاست که باید گفت دیگر دانشگاه کارخانه تفکر نیست، دفتر توزیع رانت فرهنگی است.

به تعبیر جامعه شناختی، این وضعیت نشانه سقوط سرمایه اجتماعی است؛ یعنی کاهش اعتماد، انسجام و وجدان جمعی. وقتی در هر گوشه کشور دستی می گذاریم و زخمی می یابیم، یعنی فرهنگ کار، اخلاق اداری و عدالت سازمانی بیمار شده است. در چنین شرایطی، کشور شبیه کشتی ای می شود که هر کس برای منفعت شخصی، زیر پای خود سوراخی می کند و همگان در خیال اند که بر موجی از همبستگی شناورند.

حتی رییس جمهور محترم نیز بارها به موضوع نهادهای موازی و موسسات بی برونداد اشاره کرده اند اما تا زمانی که در لایه های میانی ساختار اداری، باندها و حلقه های غیررسمی تصمیم سازند، هیچ اصلاحی به نتیجه نمی رسد. کسی با خانه خود چنین نمی کند که ما با سرزمین مان می کنیم.

هر جا که بخواهیم برای توجیه منافع شخصی از آیات شریفه قرآن کریم و کلام مولا امیرالمومنین علی (ع) وام بگیریم، در واقع ارزش های الهی را ابزاری کرده ایم برای پوشاندن تعارض منافع. این همان جایی است که دین از معنا تهی و اخلاق از کارکرد ساقط می شود. جامعه ای که در آن شایسته سالاری قربانی خویشاوندسالاری شود، دیر یا زود دچار فرسایش فرهنگی خواهد شد و هیچ کشتی ای با سوراخ کاری ناخدایان خود بر سطح دریا نخواهد ماند.