محمد حسینی باغسنگانی، پژوهشگر ادب و هنر در یادداشتی به مناسبت بیست و چهارم آبان ماه، سالروز درگذشت محمدحسن رهی معیری، به ماجرای عشق رهی معیری و مریم فیروز پرداخته و آن را دروغ عامه پسند خوانده است.

به گزارش ایسنا، در متن این یادداشت و عکس هایی که به صورت اختصاصی در اختیار ایسنا قرار گرفته است، می خوانیم:

بازتاب تازه ای که در روزهای اخیر در رسانه ها و شبکه های اجتماعی دربارهٔ عشقِ رهی معیری به مریم فیروز پدید آمده است، بیش از آن که حاوی کشفِ مستند تاریخی باشد، محصولِ بازتولید روایت های ناپخته، نقل قول های ناقص و گزاره سازی رسانه ای است. پژوهشِ حاضر، با بررسی اسناد، نسخه بدل های شعری، گفت وگوها و اعلامیه های خانوادهٔ شاعر، نشان می دهد آنچه امروز به عنوان عشقِ جاودان روایت می شود، بیش از آن که مبتنی بر شواهد مستدل باشد، رنگِ افسانه و شایعه دارد.

در لایهٔ نخست مسئله روشن است: میان رهی معیری و مریم فیروز در دوره ای از زندگی هر دو یک آشنایی وجود داشته است؛ اما این آشنایی، بر اساس اسناد و شهادت های نزدیکان، کوتاه مدت بوده و هیچ گاه به سطحِ دلدادگیِ ماندگار که در برخی گزارش ها و رسانه ها مطرح شده، نرسید. خانوادهٔ رهی ـ از جمله نمایندهٔ رسمی و برادرزادهٔ ایشان ـ بارها و به صراحت اعلام کرده اند که نسبت دادن آثار موسیقایی و ترانه های شاخصِ رهی به این آشنایی، فاقد پشتوانهٔ تاریخی است.

ادعای بنیادی که در شبکه ها و گزارش های پرتیراژ به چشم می خورد، این است که ترانه هایی چون کاروان یا غزلیاتی مشهور از رهی، در پیِ فراق یا دلدادگی نسبت به مریم فیروز پدید آمده اند. پژوهشِ حاضر اما بر پایه بررسی نسخه ها، مصاحبه های رادیویی و اسنادِ معاصر، نتیجه گیری می کند که کاروان با نقش آفرینیِ محجوبی ها و در رثای رضا محجوبی شکل گرفته و هیچ گونه اتصال موثقی به نامِ فیروز ندارد . همچنین نسخه بدل های شخصی رهی و گردش اسناد نشان می دهد هیچ متنِ معتبر و قابل استنادی که نام مریمِ سرخ یا اشعارِ کلیدی را عملاً به آن آشنایی نسبت دهد، یافت نمی شود.

چرا روایتِ نادرستِ عشق این چنین فراگیر شد؟ پاسخ ترکیبی از عوامل است: اولاً، جذابیتِ روایتِ عاشقانه در بازارِ خبر و شبکه های اجتماعی همیشه بالاست و آمارِ بازدید و لایک برخی کانال ها را افزایش می دهد؛ ثانیاً، گوشه هایی از تاریخِ شفاهی و سخنان پراکندهٔ برخی مصاحبه ها بدون سنجشِ تاریخی بازنشر شده اند؛ و ثالثاً، غیبتِ ضابطه مندِ رسانه ای و بی اعتنایی به استعلام از وراث و منابع معتبر، فضای مناسب برای شکل گیری افسانه را فراهم آورد. پژوهش نشان می دهد بعضی تولیدکنندگان محتوا با جسارتی فراتر از حدِ حرفه ای به این روایت دامن زده اند؛ اقدامی که به زعم نگارنده، به تاریخ ادبیات و نامِ شاعر احترام نمی گذارد.

نمایندهٔ رسمی خانواده رهی معیری و برادرزادهٔ ایشان در مواضع رسمی خود گفته اند: اگرچه آشنایی ای وجود داشته، اما مدت آن کوتاه بوده و رهی هیچ گاه چنین روابطی را ملاکِ خلق ترانه ها و آثار موسیقایی اش قرار نداد . این تکذیبِ صریح که از زبانِ امینِ آثار شاعر بیان شده، باید نخستین مرجعِ رسانه ها برای استناد قرار گیرد؛ نه شایعه پردازی های شبکه های اجتماعی. علاوه بر این، بررسی نسخه های شخصیِ رهی و سوابق رادیویی و گفت وگوهای او نشان می دهد منشأ برخی آثار مشهور، اصل و نسبی متفاوت دارد و نه یک عشقِ نمادین که امروزه به گونه ای نمایشی معرفی شده است.

این قصه، بیش از آن که ریشه در تاریخ داشته باشد، محصول ترکیبی از انگیزه های رسانه ای برای جذب مخاطب، سوءبرداشت های ادبی، خاطرات شخصی افراد مغرض، و نیاز جامعه به خلق اسطوره های عاشقانه است. در این فرآیند، یک آشنایی کوتاه و گذرا در دههٔ بیست شمسی، تحت عنوان دل انگیزترین حکایات عاشقانه عصر ما معرفی می شود. خانواده و بازماندگان رهی معیری، از جمله فرخ، گلرخ و فاطمه معیری، این روایت را یک افسانه برساخته ناخواسته و فاقد سندیت کافی می دانند و معتقدند که این داستان سرایی ها به قصد خدشه وارد کردن به چهره و شعر رهی معیری با دیدگاه های سیاسی تباه شده و شکست خورده همراه است.

گلرخ معیری می گوید: به دنبال بازگشت خانم مریم فیروز به ایران پس از بیش از شصت سال دوری، ایشان در نخستین گفت وگوی رسانه ای خود، مدعی بروز عشقی دیرسال میان خود و شاعر نامدار ایران، رهی معیری شدند. لازم می دانم به عنوان نمایندهٔ رسمی، امین آثار و برادرزادهٔ رهی معیری، موارد زیر را به طور روشن و رسمی اعلام کنم: میان ایشان و رهی تنها آشنایی کوتاه مدتی وجود داشته که به سرعت و با خواست دو طرف پایان یافته است. هیچ یک از ترانه ها و آثار موسیقایی رهی معیری ـ از جمله کاروان ـ کوچک ترین ارتباطی با خانم فیروز ندارد. کاروان بنا بر اظهارات رسمی رهی و مرتضی خان محجوبی، در سوگ رضا محجوبی ساخته شده است.

روایت عشق رهی و مریم اغلب بر اساس نقل قول های دست دوم، به ویژه خاطرات دیگران، شکل گرفته است. مروّجان این داستان را می توان در سه دستهٔ اصلی طبقه بندی کرد که هرکدام با انگیزه ای متفاوت به افسانه سازی دامن زده اند.

الف: تحلیل های ادبیِ توأم با رمانتیسم (نمونه: سایه اقتصادی نیا) در این بلبشو یک نام مغز آدم را منفجر می کند... سایه اقتصادی نیا (منتقد ادبی)، مشخص نیست چه اتفاقی افتاده که این نویسنده و منتقد توانا که خود یکی از بارقه های نقد ادبی در روزگار ماست چگونه فریب چنین افسانه ای را خورده است. سایه اقتصادی نیا این داستان را عشق افسانه ای و دل انگیزترین حکایات عاشقانه عصر ما توصیف می کند. برخی منتقدان ادبی، تحت تأثیر فضای رمانتیک داستان، به جای اسناد تاریخی، به تفسیرهای عاطفی و زیبایی شناسانه روی آورده اند. او مریم فیروز را شاهزاده خانم شهرآشوب می خواند که با رهی معیری، جوانی گرم و عاشق پیشه ، رابطهٔ عاطفی داشته است. این دیدگاه، حتی در مواردی به انتساب اشعار جعلی نیز منجر شده است؛ مثلاً نسبت دادن بیت مشهور مریما جز تو که افراشته ای پرچم سرخ / نیست در عالم ایجاد یکی مریم سرخ به رهی معیری، در حالی که خود اقتصادی نیا اعتراف می کند این بیت در دیوان رهی نیامده و صرفاً در افواه عام مشهور شده است. این شیوهٔ تحلیل، اساساً با تکیه بر می گویند و نه سند ، به تثبیت روایت جعلی کمک می کند و می کوشد شکست عاطفی رهی را منشأ اوج شکوفایی شعری او معرفی کند.

ب: رویکردهای غیرعلمی و روان شناختی (نمونه: دکتر هادی بهار) برخی دیگر، که اغلب علاقه مند به ادبیات هستند اما تخصصی در پژوهش های ادبی و تاریخی ندارند، با رویکردی به اصطلاح روان شناختی، سعی در توجیه و تأیید این داستان دارند. دکتر هادی بهار این روایت را در چارچوب یک داستان عاشقانه پرشور مطرح می کند و آن را عامل مهمی در سرودن اشعار ناب رهی می داند. او با تأیید روایت دکتر قاسم غنی مبنی بر آشنایی رهی و مریم فیروز، می پذیرد که این رابطه بیش از یک سال طول نکشیده است. با این حال، وی اعتراف می کند که سندی دال بر اینکه رهی مستقیماً شعر خود را به خاطر مریم سروده باشد، در دست نیست و این موضوع صرفاً بر اساس می گویند در محاورات فارسی شکل گرفته است. این رویکرد، در نهایت به تحلیل هایی جسورانه و نادرست می انجامد که ابیاتی از رهی معیری را به عنوان نشانه هایی از غم، افسردگی و حتی بیماری بای پولار در شخصیت رهی در نتیجه این جدایی تحلیل می کند. این نوع تفسیرها، فاقد هرگونه مبنای علمی و ادبی است و تاریخچهٔ حقیقی سرودن اشعار را نادیده می گیرد. دیدگاه های غیرعلمی و ادبی و نادرست این پزشک علاقه مند به ادبیات فارسی، ما را به یاد شعری بیطار از شادروان رهی معیری می اندازد آنجا که انسانی برای معالجه به دامپزشکی مراجعه کرد ... اصل دعوا بر سر این بود که پزشک به بیمار می گفت من دامپزشکم و در زمینه حیوانات تخصص دارم اما بیمار کاری به این حرف ها نداشت و فقط می خواست، بیماری اش را درمان کند و توجهی نداشت به واقعیتی که پیش رویش بود... خوب که بنگرید واقعیت دکتر هادی بهار هم همین بوده است. تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل ... دکتر هادی بهار هم کاری با واقعیت ها ندارد، فقط می خواهد که رهی معیری و مریم فیروز عاشق هم باشند... و در تخیلات ایشان لیلا و مجنون تازه ای ظهور کند و .... صدها خیال پیرانه سر دیگر ...

ج: چهره های رسانه ای و فضای مجازی ... بازنشر داستان های عامه پسند

طیف سوم مروّجان، فعالان شبکه های اجتماعی و مجلات زرد هستند که با هدف تولید محتوای پربازدید و هیجانی، به بازنشر شایعات می پردازند. این گروه ها، با استفاده از لحنی نمایشی و تخیلی، داستان را به یک مثلث عشقی تاریخی میان رهی، مریم و نورالدین کیانوری تبدیل می کنند.

برای مثال، یکی از گردانندگان کانال های مجازی، با ایجاد یک فضای نمایشی و خیالی، ادعا می کند که رهی معیری تا پایان عمر نسخه ترانه کاروان را با صدای بنان گوش می داده و به یاد عشقش مریم فیروز زار زار گریه می کرده . این نوع روایتگری، که فاقد کمترین مستند تاریخی است، صرفاً به دنبال تولید اسطوره و گرفتن لایک و کامنت است. این روایتگران معمولاً رهی معیری را شکست خورده این بازی تلقی می کنند تا به داستان عمق دراماتیک ببخشند.

در مجموع، این افراد به جای ارجاع به دیوان شاعر و مصاحبه های مستند او، بر خاطرات مبهم، نقل قول های دهان به دهان و تفاسیر شخصی تکیه می کنند.

اینجا قصد نداریم ارزشِ نامِ هیچ کس را نفی کنیم؛ اما وقتی سخن از شخصیتِ یک شاعر ملی و میراثِ ادبیِ یک ملت در میان است، رسانه ها و کانال های خبری، از سنتی ترین مجله ها تا پربازدیدترین صفحات مجازی، وظیفهٔ اخلاقی و حرفه ای دارند که پیش از بازنشر هر روایتِ جنجالی:

از منابع موثق استعلام کنند؛

نظرِ وراث و نمایندگان قانونی صاحبِ اثر را جویا شوند؛

از استناد به شنیده ها و خاطراتِ پراکنده که قابل راستی آزمایی نیست، پرهیز کنند.

چنین ضوابطی نه تنها مصونیتِ حرفه ای رسانه را حفظ می کند، بلکه از تضییعِ حقوقِ معنویِ هنرمندان و انتشارِ اطلاعاتِ نادرست جلوگیری می کند.

روایتِ عشقِ رهی و مریم فیروز در شکلِ پرطمطراق ویژه نگاری های شبکه ای، بیش از آن که مستند باشد، یک روایتِ بازسازی شده است که با افزودنِ گزاره ها و برداشت های شخصی رنگِ افسانه به خود گرفته است. پژوهش حاضر بر پایهٔ اسناد و سخنانِ وراث و منابعِ معتبر نتیجه گیری می کند که:

آشنایی میان رهی و فیروز حقیقت کم رنگی دارد، کوتاه مدت و غیرالهام بخشِ ساخته های بزرگِ شاعر بوده است؛

انتسابِ آثارِ مهمی چون کاروان و مریمِ سرخ و خاموش به آن آشنایی، فاقد شواهد کافی است؛

رسانه ها و تولیدکنندگان محتوا باید فوراً از انتشارِ روایت های بدون سند خودداری کنند و در صورت بازنشر، به صورت شفاف منابع را ذکر کنند.

با احترام اما قاطع: رسانه های خبری، مجلات، کانال های اجتماعی و مورخانِ شبکه ای که کنجکاویِ مخاطبان را به سودِ لایک و بازدید به پای تحریفِ تاریخ می فروشند، باید بدانند نشرِ روایت های نادرست نه تنها به اعتبارِ آنان آسیب می زند، که نسبت به میراثِ فرهنگیِ جامعه نیز خیانت است. اگر ارزش نام بردن ندارید، لااقل در انتشارِ مطالبی که مخاطبانِ مشتاقِ رهی معیری را در گمراهی قرار می دهد، سکوت اختیار کنید — یا مسئولانه و مستند عمل کنید.

در پایان بهترین پاسخ بیانیه رسمی خانودان رهی معیری درباره این افسانه بافی هاست...

به دنبال بازگشت خانم مریم فیروز به ایران پس از بیش از شصت سال دوری، ایشان در نخستین گفت وگوی رسانه ای خود، مدعی بروز عشقی دیرسال میان خود و شاعر نامدار ایران، رهی معیری شدند.

با احترام به شخصیت ایشان، لازم می دانم به عنوان نمایندهٔ رسمی، امین آثار و برادرزادهٔ رهی معیری، موارد زیر را به طور روشن و رسمی اعلام کنم:

بخش عمدهٔ ادعاهای مطرح شده واقعیت ندارد. میان ایشان و رهی تنها آشنایی کوتاه مدتی وجود داشته که به سرعت و با خواست دو طرف پایان یافته است. رهی در تمام عمر، دربارهٔ زندگی خصوصی و ارتباطات شخصی خود سکوت اختیار می کرد و حرمت هر رابطه ای را نگاه می داشت. نسبت دادن عشق عمیق یا دلدادگی دیرپا به ایشان بدون پشتوانهٔ تاریخی و اخلاقی است.

هیچ یک از ترانه ها و آثار موسیقایی رهی معیری ـ از جمله کاروان ـ کوچک ترین ارتباطی با خانم فیروز ندارد. کاروان بنا بر اظهارات رسمی رهی و مرتضی خان محجوبی، در سوگ رضا محجوبی ساخته شده است.

انتساب آثاری چون مریمِ سرخ نیز فاقد صحت است و در مجموعهٔ نسخه بدل ها و اسناد خانوادگی وجود خارجی ندارد. آنچه امروز در برخی رسانه ها بازتاب یافته، آمیخته ای از برداشت های نادرست، حافظهٔ مبهم و روایت سازی رسانه ای است.

طرح چنین ادعاهایی آن هم پس از هفتاد سال، بیش و پیش از همه با شخصیت خودِ گوینده ناسازگار می نماید. بر این اساس، هرگونه نسبت دادن الهام آثار رهی معیری به خانم فیروز را صریحاً و قاطعانه تکذیب می کنم و از دوستداران فرهنگ و ادب ایران انتظار دارم پیش از پذیرش هر روایت، به اسناد موثق مراجعه کنند.

هدف این بیانیه حفظ حرمت حقیقت و صیانت از نام و شأن رهی معیری است؛ شاعری که زندگی اش با نجابت، سکوت و پاکیزگی اخلاقی درهم تنیده بود و سزاوار نیست خاطره اش در گردوغبار روایت های نادقیق مخدوش شود.

گلرخ معیری

نمایندهٔ رسمی و وصی آثار رهی معیری