فرارو انتقاد رسانه ها و فعالان شبکه های اجتماعی به وزیر امور خارجه بار دیگر در حال افزایش است. اخیراً گفتگویی منتشر شده از سوی وزیر پیشین امور خارجه، باعث جلب توجه ها به ساختمان میدان مشق و باغ ملی شده است.

به گزارش فرارو، سیدعباس عراقچی اگر نخستین فرد نبود، حتماً در میان نخستین افرادی بود که پس از تغییر دولت و مشخص شدن نتیجه انتخابات زودهنگام 1403، حضورش در کابینه قطعی شده بود. حضوری که در آن زمان به خاطر سوابقش به خصوص در مذاکرات هسته ای منجر به برجام، با استقبال مواجه و امیدآفرین ارزیابی شد. اما امروز با گذشت بیش از یکسال از زمان حضور عراقچی در وزارت امور خارجه، نقدها بر امید پیشی گرفته اند. نکته آنکه در چنین فضایی، حامیان وزیر امور خارجه در جناح های مختلف سیاسی احتمالاً حداقل در ابراز مواضع به تعداد انگشتان یک دست نمی رسند.

علی اکبر صالحی، رییس بنیاد ایران شناسی و وزیر پیشین امور خارجه در گفتگویی با انتخاب، بدون این که از عراقچی نامی ببرد، شیوه حاکم بر وزارت امور خارجه را نقد کرد. صالحی در بخشی از صحبت هایش گفت: در نظام سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، به جای آنکه فرآیند سیاست گذاری بر محور استنباط واقعیت ها و راهبرد های کلان استوار باشد، نوعی رویکرد دیپلماسی محور غلبه یافته است. بدین معنا که به جای تمرکز بر مسائل واقعی و مبتلابه که نیازمند تحلیل عمیق و ارائه راه حل های اجرایی اند، تأکید بر مواضع ثابت سیاسی و راه حل های روتین جایگزین شده و در نتیجه، مسائل عینی مهم و جاری به حاشیه رانده می شوند. این رویکرد، سیاست خارجی را از پویایی و انطباق لازم برای مواجهه با چالش های ژئوپلیتیکی محروم می سازد و در نهایت، خطر انزوای استراتژیک را در پی دارد.

او سپس به این موضوع اشاره کرد که وزارت خارجه نباید صرفاً به عنوان یک عضو مشورتی در شورا های عالی تصمیم گیر، از جمله شورای عالی امنیت ملی، تلقی شود؛ بلکه باید نقش هدایتگر و هماهنگ کننده سیاست خارجی را ایفا نماید. این جایگاه مستلزم آن است که وزارت خارجه از سطح ارائه مشورت فراتر رود و به هسته اصلی سیاست گذاری تبدیل شود. همان گونه که نهاد های نظامی در حوزه دفاعی نقش محوری در تعریف تهدید ها و هدایت تصمیم گیری ها دارند، وزارت خارجه نیز باید در حوزه سیاست خارجی، وزن تخصصی و اثرگذاری راهبردی بیشتری نسبت به سایر دستگاه ها داشته باشد. این رویکرد با اصول مدیریت استراتژیک و تخصص گرایی نهادی سازگار است، چراکه تصمیم گیری مؤثر مستلزم تکیه بر دانش تخصصی در هر حوزه است.

صحبت های صالحی بار دیگر به این موضوع دامن زد که وزارت امور خارجه به عنوان تنها دستگاهی که دارای بدنه کارشناسی در حوزه سیاست خارجی است، در کجای این سازوکار تصمیم گیری ایستاده و چرا تحرک و ابتکاری از خود نشان نمی دهد.

روزنامه هم میهن، در شماره 10 آبان خود انتقاداتی صریح مطرح کرد اما شخص عراقچی را مخاطب قرار داد. این روزنامه نوشت: سیدعباس عراقچی در طول دوران بیش از یک سال مدیریت خود در وزارت امور خارجه، در هیچ یک از حوزه های اولویت دار سیاست خارجی ایران دستاورد قابل توجهی نداشته است. نه تنها در حوزه مذاکرات هسته ای مذاکرات سیدعباس عراقچی نتیجه عکس برای کشور به بار آورد بلکه در حوزه های دیگر از جمله مسائل منطقه و کشورهای همسایه هم دستاوردی در طول مدت 14 ماه ریاست دستگاه سیاست خارجی نداشته است. ایران تقریباً در تمام معادلات منطقه پیرامون خود غایب است. تصمیم در مورد پرونده جنگ قره باغ و صلح ارمنستان و آذربایجان در واشنگتن گرفته می شود؛ درگیری های پاکستان و طالبان با وساطت قطر و ترکیه پایان پیدا می کند؛ ایران هیچ نقشی در فرآیند آتش بس غزه ندارد؛ سوریه جدید با تنها طرفی که رابطه ندارد، تهران است؛ و وضعیت لبنان روزبه روز از خواست های تهران دورتر می شود و با نفوذ کشورهای دیگر پیش می رود.

سفرهای استانی پشت سر هم وزیر امور خارجه هم از نگاه رسانه ها دور نمانده است. روزنامه شرق، 17 آبان نوشت: عراقچی طی ماه های اخیر با سفرهای مکرر به استان های مختلف و برگزاری نشست هایی تحت عنوان دیپلماسی استانی کوشیده تا چهره ای فعال و میدانی از خود ارائه دهد. اما درواقع این اقدام نوعی دخالت ساختاری در امور وزارتخانه های دیگر، ازجمله وزارت کشور، وزارت اقتصاد و وزارت صمت است. در ساختار حاکمیتی ایران، سیاست خارجی امری تمرکزیافته و ملی است، نه منطقه ای یا استانی، بنابراین وزیر امور خارجه، مطابق مأموریت تعریف شده خود، مسئول تنظیم روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران است، نه ساماندهی روابط داخلی و محلی با استان ها.

اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه نیز در نشست خبری 19 آبان، در پاسخ به این انتقادات و همچنین سوال فرارو مبنی بر این که انتقاداتی از دیپلماسی استانی و حضور وزیر امور خارجه در این برنامه ها مطرح می شود و در حالی که انتظار عمومی این است که ایشان در کشورهای دیگر دیده شوند، در حالی که معاونان ایشان همزمان در کشورهای مختلف حضور دارند. این مسئله بازتاب خوبی ندارد و چرا این درگیری در سطح وزیر بوده است؟ گفت: این امر با دیپلماسی بین المللی منافاتی ندارد. وزارت خارجه در سطح بین المللی وظایف ذاتی خود را دنبال می کند و دیپلماسی صرفاً از طریق وزیر امور خارجه انجام نمی شود. وزارت امور خارجه شامل سفارتخانه ها و کنسولگری های سراسر جهان است که وظایف خود را به طور معمول انجام می دهند. معاونان وزیر در تماس مستمر با همتایان خود هستند و در سطح ادارات کل نیز اقدامات انجام می شود. دیپلماسی استانی را نباید صرفاً یک کار داخلی دید؛ این بخشی از سیاست همسایگی است. اگر تاکید داریم که همسایگان یکی از ظرفیت های مهم برای بهره برداری در حوزه های اقتصادی، دیپلماتیک و تجاری هستند.

سایت دیپلماسی ایرانی، شهریور گذشته و در یکسالگی وزارت عراقچی، در یادداشتی با عنوان وزیر در بحران ؛ ناکارآمد یا محتاط؟ اینگونه نوشته بود: نقدها نشان می دهد که عراقچی در مواجهه با چالش های کلان بین المللی، گاهی به اقدامات اقتضایی و واکنشی اکتفا کرده و جایگاه ایران در معادلات جهانی را به مخاطره انداخته است. از سوی دیگر، رفتارهای او در حوزه سیاست داخلی، نحوه بیان مواضع و نگاه به مذاکرات حساس بین المللی، نگرانی هایی را درباره تأثیر این روش بر امنیت، اقتصاد و مشروعیت حقوقی ایران ایجاد کرده است. این انتقادات، نه تنها از سوی دیپلمات های باسابقه، بلکه از سوی طیف گسترده ای از صاحب نظران و سیاست گذاران مطرح شده و نوع نگاه به وزارت خارجه را به عنوان نهادی که باید دارای استقلال، ابتکار و رویکرد هماهنگ باشد، مورد سؤال قرار داده است.

البته حامیان و موافقان عباس عراقچی، عملکرد یک ساله او در وزارت امور خارجه را در چارچوب شرایط ویژه و بی سابقه ایران ارزیابی می کنند که عملا امکان عمل آزاد و اتخاذ تصمیمات استراتژیک گسترده را از وی سلب کرده است. به باور این گروه، مجموعه ای از بحران های هم زمان و فشارهای داخلی و بین المللی، سکاندار دیپلماسی ایران را با محدودیت های جدی مواجه کرده است. از جمله این بحران ها، ترور اسماعیل هنیه، رییس دفتر حماس در همان روز آغاز به کار دولت چهاردهم و پیامدهای ناشی از آن است که فضای امنیتی و سیاسی منطقه را به شدت متشنج کرده و تصمیم گیری های حساس دیپلماتیک را دشوار کرده است.

انتقاد به عملکرد سیدعباس عراقچی همواره و به خصوص بعد از جنگ 12 روزه وجود داشته و در حال حاضر نیز مطرح می شود. اما در یک روز گذشته پروژه ای با محوریت حمله به عراقچی از ناحیه استوری های منتشرشده در صفحه اینستاگرام همسر وزیر که مربوط به سه سال قبل بوده، کلید خورده و در جریان است که ارتباطی به عملکرد وزیر ندارد و ناشی از اغراض دیگر است.