محمدرضا جمالی، فعال حوزه آب، در گفت وگویی اشاره کرد: کمبود منابع آب یک موضوع جدی است و نباید از آن قافل شد. مهمترین مشکلات حوزه آب دلایل متعددی دارند که شامل کمبود بارندگی، تغییرات اقلیمی، مدیریت نادرست منابع آبی و افزایش تقاضا در بخش صنعت و خانگی است. ایران از سیستم های مختلفی از جمله سدسازی، شبکه های آبرسانی و طرح های آبخیزداری برای مدیریت منابع آبی استفاده می کند، اما سیستم های موجود به تنهایی نمی توانند مشکلات کمبود آب را حل کنند و نیاز به برنامه ریزی جامع تری دارد.

به گزارش ایلنا، وی افزود: روش هایی نظیر اصلاح الگوی کشت و بهبود بهره وری در کشاورزی، تغییر الگوی مصرف آب و استفاده از سیستم های آبیاری مدرن، بهینه سازی مصرف آب در صنایع و مدیریت مصرف آب در بخش های خانگی، می تواند تا حدی به مدیرت بحران آب کمک کند. بحران آب مسئله ای جدی است و نیازمند تلاش های هماهنگ و منسجم است. مدیریت مصرف آب سبب می شود که مشکلات مربوط به کم بارشی جبران شود و باید مورد توجه بخش های مختلف قرار گیرد.

یک فعال حوزه آب با بیان اینکه میزان برداشت از ذخایر آبی ایران در بازه زمانی 30 سال گذشته حدود 70 درصد برآورد شده است، گفت: این موضوع سبب ناترازی منابع آبی و ایجاد بحران های پیش رو برای کشور شده است. متوسط بارندگی سالانه در ایران حدود 250 میلی متر و این شاخص در جهان حدود 800 میلی متر است. این موضوع نشان می دهد که ایران به طور کلی کشوری خشک و کم آب محسوب می شود. از سوی دیگر بررسی ها حاکی از این مسئله هستند که متوسط تبخیر سالانه آب در جهان برابر 700 میلی متر است، در حالی که این شاخص در ایران 2100 میلی متر است.

محمدرضا جمالی افزود: از یک سو متوسط میزان بارندگی ایران کمتر از متوسط بارندگی جهانی و از سوی دیگر متوسط تبخیر سالانه ایران 3 برابر متوسط جهان است که این نشان از محدودیت و کمبود منابع آبی در ایران نسبت به جهان است. منطق و خردجمعی حکم می کند که الگوی بهره برداری از منابع آبی در ایران می بایست نسبت به متوسط جهان بسیار محافظه کارانه و مناسب با شرایط اقلیمی و پتانسیل منابع آبی و در نتیجه به سمت تولید محصولات کشاورزی با نیاز آبی کمتر و ارزش بازدهی اقتصادی بالا باشد. اما متأسفانه در سال های اخیر آمار تولید محصولات کشاورزی این موضوع را تأیید نمی کند.

وی ادامه داد: مواردی از قبیل افزایش جمعیت در بازه زمانی 100 سال اخیر به 10 برابر و ترکیب جمعیت روستایی از 75 درصد به 23 درصد و افزایش جمعیت شهرها از 25 درصد به 77 درصد رسیده است. با توجه به توضیحات ارائه شده موارد دیگری از جمله حفر چاه های غیرمجاز، صدور پروانه های بهره برداری فراوان، انتقال آب به اراضی غیر شرب، تغییر کاربری زمین های کشاورزی، ساخت باغ ویلاهای متعدد، کشت محصولات آب بر، رشد صنایع آب بر، در نهایت این شرایط را برای کشور به وجود آورده است. در این راستا باید این هشدار داده می شود که اگر امروز چاره ای اندیشه نشود، فردا خیلی دیر است.

این فعال حوزه آب به قنات و کاریز به عنوان مهمترین اختراعات و فناوری های ساخته شده توسط انسان اشاره کرده و اظهار داشت: با اختراع قنات، فناوری ساخت کاریز در اوایل هزاره 5 پیش از میلاد در مناطق خشک کوهستانی گسترش پیدا کرد و به کشاورزان این مناطق اجازه داد تا بتوانند در دوره های طولانی خشکی که آب سطحی پیدا نمی شود به کشاورزی بپردازند. از یک سو قنات ها از عمده ترین منابع تأمین آب به شمار می رفتند و از سوی دیگر کاریزها بودند که وظیفه تأمین آب به مزارع بیش از 60 هزار روستای ایران را بر عهده داشته اند. به همین دلیل قنوات توسعه پایدار منابع آبی کشور بوده اند.

جمالی تصریح کرد: متأسفانه با ورود فناوری جدید چاه های عمیق جانشین قنات شدند و استفاده از موتور پمپ به تدریج رایج شد و تمامی ایران را در بر گرفت. احداث و حفر چاه های عمیق، بدون برنامه ریزی باعث خشک شدن 90 درصد از قنوات شد، به گونه ای که احیای آن ها در شرایط فعلی امکان پذیر نیست. زیرا حفر چاه های عمیق سطح آب را به میزان زیادی پایین برده و این موضوع باعث شده از منابع ذخیره شده آب های زیرزمینی که از آغاز خلقت باران و برف در دشت ها و آبخوان ها ذخیره شده بود، استفاده گردد. این نکته را باید در نظر داشت که اگر قنات ها دوباره زنده شوند، سرزمین ایران جان دوباره می گیرد.

وی بیان داشت: بخش وسیعی از فلات ایران در اقلیم گرم و خشک قرار دارد و به دلیل وجود آب و هوای خشک و نبود رطوبت کافی، در این منطقه بادهای گرم و خشک می وزد که در نهایت باعث گرما و خشکی هوا می شود. به همین دلیل است که هسته های اولیه شکل گیری تمدن ها در عصر باستان بیشتر در کنار رودخانه های ایران شکل گرفته است. این گونه زیستی انسان های پیشین نشان می دهد که آب در زندگی بشر نقش بنیادین دارد. آب مایه حیات تمامی موجودات زنده است، بدون آب امکان حیات هیچ موجود زنده ای وجود ندارد. اهمیت آب در کره زمین از هیچکس پنهان نیست و حیات و زندگی کره خاکی به این عنصر وابسته است.

رییس هیئت مدیره شبکه محیط زیست و منابع طبیعی استان مرکزی نیز با اشاره به بحران آب در این استان، گفت: وضعیت منابع آبی سطحی و زیرسطحی استان در شرایط مناسبی قرار ندارد. شاید بحرانی ترین و فاجعه بارترین قسمت در این حوزه، وضعیت منابع آبی زیرسطحی و آب های زیرزمینی استان است. در بازه زمانی سال های گذشته، در راستای مصرف منابع آبی شرایط حادی را در استان مرکزی پشت سر گذاشته ایم. همچنین در حوزه مدیریت منابع آب های زیرزمینی که بتوان در قالب یک سند آمایش کلان این منابع آبی را در استان مدیریت و راهبری کرد، با فقدان یک برنامه جامع روبرو هستیم.

سیاوش آقاخانی افزود: متأسفانه در حوزه منابع آبی، آینده مشخص و شفافی را در استان مرکزی نداریم. متأسفانه وضعیت منابع آبی بسیار نگران کننده است. در حال حاضر اکثر دشت های اساسی این استان در شرایط بحرانی و حادی قرار دارند و هنوز هم نتوانستیم در سطح استان اولویت بندی فعالیت ها را در این زمینه انجام دهیم. در بحث آب های سطحی نیز متأسفانه فقدان یک برنامه جامع و یک سند آمایش مشخص، باعث شده است تا اکثر رودخانه های استان، از رودخانه های دائم که در بازه زمانی 50 تا 60 سال گذشته فعالیت می کردند، به رودخانه های فصلی تبدیل شوند و وضعیت مناسبی نداشته باشند.

وی از روند بی رویه احداث سدها و بندهای آبی فاقد فرایندهای مطالعاتی ابراز ناخرسندی کرده و ادامه داد: احداث سدها و بندهای آبی مطالعه نشده در بازه زمانی دهه های گذشته باعث شده است تا حیات رودخانه های استان مرکزی در معرض تهدید جدی قرار بگیرد. متأسفانه با چنین اقداماتی، تعریف آب برهای جدید و تعریف مصرف کننده های جدید در کنار کشاورزی ناپایدار و فقدان الگوی کشت، باعث شده است تا شریان حیاتی اکوسیستم های طبیعی و محیط زیست که رودخانه ها هستند با آسیب های جدی مواجه شوند. متأسفانه در حال حاضر در این زمینه هیچگونه برنامه و اقدام مشخصی وجود ندارد.

رییس هیئت مدیره شبکه محیط زیست و منابع طبیعی استان مرکزی اظهار داشت: مهمترین و بزرگترین مقصر در بحث هدررفت منابع آب های زیرزمینی، بخش کشاورزی است. بخش کشاورزی با کشت ناپایداری که انجام می دهد، بالای 80 درصد منابع آب های زیرزمینی را می بلعد و استان را دچار بحران جدی کرده است. متأسفانه متولیان این حوزه نیز تا این لحظه هیچگونه اقدام مؤثر و کاربردی را در این راستا اجرایی نکرده اند. به عنوان مثال نخستین و شاید مؤثرترین موضوع، بحث فقدان الگوی کشت در حوزه کشاورزی در استان است. چرا که هنوز نتوانستیم الگوی کشت را نهادینه و اجرایی کنیم و اقدامات مؤثری در این زمینه نداشته ایم.

آقاخانی تصریح کرد: به رغم اینکه در برنامه ششم توسعه پیگیری های متعددی در راستای الگوی کشت انجام شده بود و دستورکار مشخصی وجود داشت و به رغم اینکه کشور دچار بحران آبی است، اما متأسفانه الگوی کشت یکی از موارد بر زمین مانده است و هنوز در بخش کشاورزی دچار خلاء جدی هستیم. بحث فقدان الگوی کشت نه تنها منابع آب های زیرزمینی را تحت تأثیر قرار می دهد، بلکه امنیت زیستی را نیز با تهدید مواجه می کند. یکی از پاشنه آشیل های بحث مدیریت منابع آب های زیرزمینی را باید در بحث الگوی کشت کشاورزی پیگیری کرد. این مباحث، یکی از موضوعات مهمی است که تا این لحظه مغفول مانده و اجرای آن می تواند بسیار مؤثر باشد.

وی بیان داشت: بعد از بخش کشاورزی، حوزه صنعت را باید مقصر دوم در بحث چالش های حوزه آب معرفی کرد. بخش عمده ای از بارگذاری صنایعی که در سطح استان انجام می شود و سال های گذشته نیز انجام شده است، صنایع آب بر هستند. بارگذاری صنعت پتروشیمی در شهرستان خمین، بارگذاری صنعت پتروشیمی در دشت شهرستان شازند، از جمله این موارد هستند. در کنار آن صنایع کوچک و بزرگی که بدون توجه به منابع آب های زیرزمینی در استان، بارگذاری می شوند. حتی صنایعی که در استان های دیگر به رغم آب بر بودن و از بین برنده منابع آبی برای آن ها محدودیت هایی قائل می شوند، متأسفانه در استان مرکزی برای آن ها فرش قرمز پهن می شود.

رییس هیئت مدیره شبکه محیط زیست و منابع طبیعی استان مرکزی تأکید کرد: بسیاری از صنایعی که در سال ها و دهه های گذشته در این استان راه اندازی شده اند، پایداری اکولوژیکی ندارند و در بازه زمانی بلندمدت ضرر آن ها بسیار بیشتر از منافع آن ها برای اقتصاد استان است. باید ردپای اکولوژیکی و اثرات کلان این صنایع بر محیط زیست استان در نظر گرفته شود. چرا که این صنایع، از آن دسته صنایعی هستند که باید در حاشیه دریاها و اقیانوس ها بارگذاری شوند. همچنین بحث سوم در حوزه منابع آبی، بحث مصارف خانگی و شهری و روستایی است. این موضوع نیز یکی از معضلات و مشکلاتی است که مباحث اکولوژیکی بسیاری دارد.

آقاخانی به موضوع فقدان یک برنامه آمایش مشخص در حوزه منابع آبی اشاره کرده و ابراز داشت: در حال حاضر در استان مرکزی فقدان یک برنامه آمایش مشخص در راستای حفاظت از منابع آبی، نه تنها پایداری اکوسیستم های آبی را تحت تأثیر قرار داده است، بلکه می تواند در حوزه های دیگری زیستی، از جمله مدیریت خاک، آلودگی هوا، پیامدهای اجتماعی توسعه ناپایدار، چالش ایجاد کند. در این راستا لازم است که این سیستم و سند آمایش استان را با یک نگاه اکولوژیکی بازنگری کرده و ظرفیت های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سرزمینی خود را در قالب یک برنامه اجرایی متبلور کنیم.