محمدرضا یوسفی شیخ رباط، عضو هیئت علمی دانشگاه مفید در روزنامه شرق نوشت: در ادبیات توسعه، زباله گردی نشانه فقر، نابرابری و ناکارآمدی مدیریت شهری است؛ نه رفاه. در کشورهای پیشرفته، بازیافت به صورت ایمن، قانونی و سازمان یافته انجام می شود، نه به دست کودکان کار، مهاجران بی مدرک یا افراد فاقد حمایت اجتماعی. این پدیده، نقض آشکار کرامت انسانی است، نه نشانه ای از پیشرفت.

هیچ منبع معتبر جهانی، زباله گردی را معیار توسعه نمی داند. شاخص های واقعی، آموزش، سلامت، امنیت شغلی و عدالت اجتماعی اند؛ نه حجم زباله یا تعداد زباله گردها.

اما خطر اصلی، نه در ناآگاهی گوینده، بلکه در تلاش آگاهانه برای عادی سازی فقر و بی حسی عمومی در برابر آسیب های اجتماعی است. این نوع گفتار، بخشی از گفتمان رسمی است که فقر را نه بحران، بلکه پدیده ای طبیعی، اجتناب ناپذیر یا حتی مطلوب جلوه می دهد. مطابق تحلیل فوکو، قدرت از طریق زبان اعمال می شود؛ آنچه گفته و ناگفته می ماند، ساختار سلطه را شکل می دهد. استوارت هال نیز نشان می دهد که رسانه ها و نهادها با انتخاب واژگان و تصاویر خاص، معناهایی خاص را جا می اندازند و تثبیت می کنند.

در این چارچوب، برخی مسئولان و راویان رسمی، فقر را با قناعت، زهد، توکل، ساده زیستی یا حتی افتخار به بستن لُنگ یمنی پیوند می زنند. گاه نیز آن را نتیجه تنبلی و بی تدبیری فردی می دانند. این روایت فردگرایانه، مسئولیت را از ساختارها به دوش فقرا می اندازد؛ درحالی که فقر، محصول سیاست های ناکارآمد و ساختارهای نابرابر است. برای موجه سازی این روایت، گفتمان رسمی به آمارهای مبهم و مشاهدات وارونه متوسل می شود: مصرف بالا، پلاستیک های بزرگ خرید میوه در شمال شهر، یا زباله های زیاد، به عنوان نشانه های رفاه القا می شوند. درحالی که اینها بیشتر نشانه اسراف، نابرابری و نبود سیاست های پایدارند.

ابزار دیگر، به انزوا کشاندن گفتمان های جایگزین است. نقدهای علمی مستند، با برچسب هایی مانند سیاه نمایی، ضد انقلاب یا بی انصافی حذف یا بی اعتبار می شوند. این وارونه سازی، مطالبه گری اجتماعی را تضعیف کرده، فقر و نابرابری را عادی جلوه می دهد، و شکاف میان تجربه زیسته مردم و روایت رسمی را عمیق تر می کند. نتیجه آن امکان ناپذیری اصلاحات از درون ساختار نظام است.

طبق گزارش مرکز پژوهش های مجلس، نرخ فقر از 1398 تا 1403 حدود 30 درصد بوده؛ یعنی 25 تا 26 میلیون نفر زیر خط فقر. بانک جهانی نیز از تورم صعودی و کاهش رشد اقتصادی در سال 1404 خبر داده؛ برآوردها نشان می دهد بیش از 35 درصد جمعیت ایران زیر خط فقر قرار دارند.

نمونه بارز وارونه سازی، تکرار شعار رسیدن به قله در سخنان مرحوم رییسی است؛ درحالی که کشور با تورم 40درصدی، رشد اقتصادی ناچیز و فقر فزاینده دست وپنجه نرم می کند. تأکید بر متغیرهای بی ربط با رفاه، بخشی از همین بازی زبانی است.

در نهایت، واژگون سازی مفاهیم در گفتمان رسمی، راهبردی برای بازتولید مشروعیت، کنترل افکار عمومی و مدیریت بحران هاست. با مفصل بندی های ایدئولوژیک، مفاهیم بنیادین مانند عدالت، آزادی، فقر و توسعه از معنای عرفی و جهانی شان تهی شده و در چارچوبی خاص بازتعریف می شوند.

در برابر این وارونه سازی، نهادهای آموزشی و مدنی رسالتی بزرگ بر عهده دارند. سکوت یا انفعال آنان، به تثبیت روایت رسمی و تداوم سیاست های نابرابر دامن می زند. بازخوانی مفاهیم عدالت، توسعه، کرامت انسانی و فقر، باید در دستور کار آنان قرار گیرد. تولید دانش انتقادی، استناد به داده های واقعی و روایت های زیسته، تنها راه مقابله با بازتعریف های ایدئولوژیک و مدیریت زبانی بحران هاست. انفعال یا سکوت نهادهای علمی و مدنی موجب تثبیت روایت رسمی و تداوم ساختار معیوب و سیاست های ناکارآمد خواهد شد.