هفته پیش مسعود پزشکیان، رییس جمهور اسلامی ایران در حاشیه بازدید از مراکز هسته ای تهران و دیدار با مدیران ارشد صنعت هسته ای اعلام کرد که ایران با قدرت بیشتر صنعت هسته ای خود را بازسازی خواهد کرد.

به گزارش هم میهن، پزشکیان گفت: علم در درون ذهن های دانشمندان ماست و با از بین بردن ساختمان ها و کارخانه ها مشکلی پیش نخواهد آمد؛ ما دوباره و با قدرت بیشتری آن ها را خواهیم ساخت. مقام های ارشد ایران هرچند تاکید می کنند که فعالیت های هسته ای ایران به رغم آسیب های شدیدی که در جنگ به تاسیسات وارد شده است از سر گرفته خواهد شد، اما از ارائه جزییات و برنامه زمانی مشخص در مورد از سرگیری فعالیت های هسته ای، به ویژه غنی سازی اورانیوم خودداری می کنند.

این امر باعث شده است تا گمانه زنی ها در این مورد افزایش پیدا کند. در طول 10 روز گذشته، رییس جمهور و وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران بازدیدهایی از تاسیسات و دستاوردهای هسته ای ایران داشته اند. سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران روز دوشنبه در بازدیدی که از نمایشگاه صنعت هسته ای داشت عنوان کرد: صنعت هسته ای اکنون تبدیل به صنعت بسیار بزرگی شده و در حوزه های مختلف به سرعت در حال پیشرفت است. به اعتقاد بنده کشورهای غربی در نهایت چاره ای نخواهند داشت جز اینکه ایران را به عنوان یک قطب علمی در حوزه صنعت هسته ای صلح آمیز بپذیرند.

ایران همواره اعلام کرده است که تحت هیچ شرایطی از حق خود برای در اختیار داشتن صنعت صلح آمیز هسته ای، به ویژه حق غنی سازی نخواهد گذشت. در طول 22 سال گذشته، صنعت غنی سازی یکی از نقاط اختلاف اصلی ایران و بازیگران قدرتمند بین المللی بوده است. هرچند در سال 1394 با انعقاد برجام گروه 1+5 (پنج عضو دائمی شورای امنیت به اضافه آلمان) حق ایران را برای غنی سازی اورانیوم تحت نظارت های شدید آژانس بین المللی انرژی اتمی و در سطح مشخص پذیرفتند، اما سه سال بعد با خروج دولت نخست دونالد ترامپ از برجام و احیای تحریم هایی که در چارچوب برجام لغو شده بود، بار دیگر دعوای غنی سازی به نقطه اصلی اختلاف ایران و قدرت های جهانی به ویژه قدرت های اروپایی و آمریکا تبدیل شد. بعد از جنگ 12 روزه و حمله نظامی آمریکا به تاسیسات هسته ای ایران، رییس جمهور آمریکا مدعی شد که تمام توان هسته ای ایران را کاملاً نابود کرده است و دیگر اجازه بازسازی آن را نخواهد داد.

در حال حاضر ایران به دلیل آسیب دیدن مراکز غنی سازی اورانیوم، دیگر فعالیت غنی سازی ندارد، اما اعلام کرده است که بار دیگر این تاسیسات را بازسازی خواهد کرد و غنی سازی اورانیوم و تولید سوخت هسته ای را در کشور از سر خواهد گرفت. هنوز هیچ برنامه زمانی مشخصی برای از سرگیری غنی سازی اورانیوم در ایران از سوی دولت اعلام نشده است و مشخص نیست که قرار است فعالیت های غنی سازی در همان مراکز قبلی احیا شود یا تاسیسات جدیدی برای غنی سازی اورانیوم ایجاد خواهد شد.

یک اندیشکده آمریکایی با انتشار گزارشی خبر داده که ساخت وساز در یکی از تاسیسات هسته ای آسیب دیده ایران در جنگ 12 روزه، از سر گرفته شده است. این گزارش ها در شرایطی منتشر می شود که دونالد ترامپ، رییس جمهور ایالات متحده آمریکا از زمان حمله آمریکا به تاسیسات هسته ای ایران چندین بار در سخنرانی های خود تلویحاً تهدید کرده است که در صورت از سرگیری فعالیت های هسته ای ایران، ایالات متحده آمریکا دست به اقدام نظامی خواهد زد.

رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی نیز هشدار داده است که ایران اگر می خواهد جلوی افزایش تنش ها با غرب را بگیرد باید همکاری های خود را با آژانس بین المللی انرژی اتمی به صورت جدی افزایش دهد. گروسی در مصاحبه با فایننشال تایمز هشدار داده بود که اگر ایران همکاری های خود را بهبود ندهد مجبورم (به شورای حکام) گزارش دهم که هرگونه نظارت بر این مواد را (408 کیلوگرم اورانیوم غنی شده در سطوح بالا) از دست داده ام.

حدود یک ماه پیش، ترامپ در مراسم دویست وپنجاهمین سالروز تشکیل نیروی دریایی آمریکا در پایگاه دریایی نورفولک ویرجینیا، هشدار داد که اگر ایران تلاش کند تا برنامه هسته ای خود را از سر بگیرد، ایالات متحده نیز با آن برخورد خواهد کرد. ترامپ در ماه ژوییه نیز اظهارات مشابهی را مطرح کرده و گفته بود: ما قابلیت های هسته ای آن ها را از بین بردیم. آن ها می توانند دوباره شروع کنند. اگر این کار را بکنند، ما آن را سریع تر از آنکه بتوانید انگشتتان را تکان دهید، از بین خواهیم برد.

به نظر می رسد که تهران توجه چندانی به تهدیدهای ترامپ ندارد. یکی از نخستین واکنش های ایران به حملات آمریکا به تاسیسات هسته ای، اعلام آمادگی تهران برای بازسازی تاسیسات هسته ای بود. محمد اسلامی، رییس سازمان انرژی اتمی ایران بلافاصله پس از جنگ دوازده روزه گفت: ما تمهیدات لازم را اتخاذ کردیم و آن جایی را که آسیب دیده است، در حال برآورد هستیم. تمهیدات برای احیا از قبل پیش بینی شده بود و برنامه ریزی ای که داریم این است که نگذاریم هیچ وقفه ای در روند تولید و خدمات ایجاد شود.

گزارش رسانه ها و اندیشکده های غربی از بررسی تصاویر ماهواره ای نشان می دهد که ایران ساخت و ساز در یکی از مراکز زیرزمینی خود را که پیش از جنگ 12 روزه قرار بود به عنوان تاسیسات سوم غنی سازی در ایران افتتاح کند، از سر گرفته است. درست بلافاصله پس از آنکه خردادماه امسال شورای حکام آژانس بین الملل انرژی اتمی قطعنامه ای را در محکومیت ایران تصویب کرد، تهران اعلام کرد که به زودی تاسیسات غنی سازی سوم خود را راه اندازی خواهد کرد. این موضع گیری درست ساعاتی قبل از آغاز حملات اسراییل به ایران اعلام شد. در آن زمان ایران در نطنز و فردو دو مرکز اعلام شده غنی سازی داشت، اما مکان تاسیسات غنی سازی سوم مشخص نبود.

گمانه زنی ها این است که تاسیساتی که ایران اعلام کرده بود به زودی به عنوان تاسیسات سوم هسته ای افتتاح خواهد شد؛ مرکزی که ساخت و ساز در آن از حدود 5 سال پیش، پس از عملیات خرابکاری در مرکز مونتاژ سانتریفیوژهای پیشرفته در نطنز آغاز شد. این مرکز جدید که در حدود دو کیلومتری تاسیسات غنی سازی نطنز قرار دارد، مرکزی زیرزمینی است که در عمق کوهی با نام کلنگ گزلا در حال ساخت بود.

بر اساس نوشته رسانه های غربی این مرکز جدید قرار بود محل ساخت و مونتاژ سانتریفیوژهای پیشرفته ایران باشد و در محلی با عمق بسیار بیشتر از تاسیسات غنی سازی فردو ساخته شده است. اندیشکده موسسه علوم و امنیت بین الملل نخستین بار از ساخت و ساز در این مرکز خبر داده بود. بر اساس نوشته این موسسه ساخت و ساز اولیه تونل های این مرکز زیرزمینی از سال 2007 آغاز شد و از سال 2020 ساخت و ساز در کوه کلنگ برای تبدیل آن به یک مرکز تولید سانتریفیوژهای پیشرفته شروع شد.

علی اکبر صالحی، رییس وقت سازمان انرژی اتمی با اشاره به دو عملیات خرابکارانه در سالن های تولید سانتریفیوژ پیشرفته ایران در نطنز، تلویحاً ساخت و سازها در کوه کلنگ را بدون اشاره به نام این تاسیسات جدید و محل آن تایید کرده بود. صالحی 23 فروردین 1400 و پس از دومین اقدام خرابکارانه در تاسیسات غنی سازی نطنز به خبرنگاران گفت: بار قبل (اقدام تروریستی در تیرماه 99) هم که اقدام خبیثانه کردند و سالن مدرن مونتاژ سانتریفیوژ را از بین بردند، بخش قابل توجهی از آن سالن را احیا کردیم و همین امروز این سالن را سرپا کردیم، ضمن اینکه در دل کوه داریم سالن های متعدد و پیشرفته می سازیم. روشن نیست که از ابتدا ساخت و ساز در این مرکز جدید با هدف تبدیل آن به تاسیسات غنی سازی اورانیوم بوده است یا تنها با هدف ایجاد مرکزی امن تر برای ساخت سانتریفیوژهای پیشرفته مورد استفاده در دیگر تاسیسات ایران ایجاد شده بود. با این حال باور عمومی بر این است که پس از اعلام ایران در خردادماه مبنی بر افتتاح تاسیسات غنی سازی سوم، احتمالاً همین محل برای تاسیسات جدید در نظر گرفته شده بود.

سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران ماه گذشته در مصاحبه ای خبر داده بود که تاسیسات سوم ایران هم در جنگ 12 روزه هدف حمله قرار گرفته و آسیب دیده است. عراقچی در مصاحبه ای با فایننشال تایمز در پاسخ به سوالاتی در خصوص سرنوشت این تاسیسات تاکید کرد که در زمان جنگ 12 روزه اقدام هایی برای آماده سازی تاسیسات سوم انجام شده بود، اما در زمان حمله این تاسیسات فعال نبود.

عراقچی در پاسخ به این سوال که آیا به تاسیسات ناشناخته سوم هم حمله شده است، پاسخ مثبت داد و تاکید کرد که این تاسیسات در حمله آسیب دیده اند. عراقچی در خصوص نام و محل این تاسیسات توضیح داد: نزدیک اصفهان است و هنوز فعال نشده بود لذا نمی دانم نامی برایش انتخاب کرده اند یا خیر.

جوزف راجرز و جوزف برمودز جونیور، پژوهشگران اندیشکده مطالعات استراتژیک و بین الملل آمریکا (CSIS) با بررسی تصاویر ماهواره ای جدید از تاسیسات هسته ای ایران ادعا کرده اند که ایران ساخت و ساز در یک مرکز غنی سازی خود را از سر گرفته است. این دو پژوهشگر هرچند تاکید می کنند که هنوز با قطعیت نمی توان از ماهیت اقدام های جدید ایران در تاسیسات هسته ای آسیب دیده سخن گفت.

این اندیشکده در گزارش خود از بررسی تصاویر ماهواره ای تاسیسات هسته ای ایران می نویسد که بعد از جنگ دوازده روزه هیچ شواهدی مبنی بر تلاش برای بازسازی تاسیسات هسته ای ایران در فردو، نطنز و اصفهان را نشان نمی دهند، اما فعالیت های ساخت و ساز در اطراف مجتمع غنی سازی سوم ایران که در نزدیکی اصفهان، زیر کوهی به نام کوه کلنگ واقع شده ، آغاز شده است. اندیشکده CSIS می نویسد: از زمان حملات آمریکا در ماه ژوئن، ایران ساخت و ساز را در تاسیسات کوه کلنگ افزایش داده است.

با مقایسه تصاویر 30 ژوئن و 30 سپتامبر، تحلیل های مرکز مطالعات استراتژیک و بین الملل (CSIS) مشخص کرد که ایران یک دیوار امنیتی در اطراف کل محیط سایت احداث کرده است. در غرب، شرق و جنوب سایت تونل هایی وجود دارد. علائم قابل مشاهده ای از ساخت و ساز فعال در سایت دیده می شود. در انتهای شرقی سایت، تأسیسات زیرزمینی شامل دو دهانه است. دهانه شمالی از این دو اخیراً توسعه یافته و با شن و ماسه پوشانده شده است. منطقه غربی نیز شامل دو دهانه است که هر دوی آن ها در تصاویر باز هستند.

دهانه غربی از این دو نیز اخیراً توسعه یافته و با شن و ماسه پوشانده شده است. منطقه جنوبی شامل یک دهانه است. یک تیر خاکی در جلوی این دهانه قرار داده شده که نشان می دهد دهانه جنوبی به طور فعال مورد استفاده قرار نمی گیرد. این نوشته ادامه می دهد: اگرچه قضاوت قطعی در مورد هدف کامل کوه کلنگ تنها از طریق تصاویر دشوار است، اما ساخت یک تأسیسات زیرزمینی بزرگ در فاصله فقط یک مایلی جنوب نطنز، بسیار مشکوک است و موجب حدس و گمان های قابل توجهی شده است.

این اندیشکده در گزارش خود به سه احتمال در مورد دلایل ساخت و ساز در تاسیسات کوه کلنگ اشاره می کند. پژوهشگران مرکز مطالعات استراتژیک و بین الملل در گزارش خود می نویسند: حداقل سه توضیح بالقوه برای این فعالیت در کوه کلنگ وجود دارد: نخست، ایران ممکن است در حال تلاش برای ساخت تأسیسات مونتاژ سانتریفیوژ طبق برنامه ریزی اولیه باشد. با توجه به افزایش سرعت ساخت و ساز، احتمالاً جدول زمانی عملیاتی شدن کوه کلنگ جلو افتاده است. دوم، ایران می تواند دامنه مأموریت در کوه کلنگ را گسترش دهد و فعالیت هایی مانند متالورژی (فلزکاری)، که در اصفهان منهدم شد را به تأسیسات کوه کلنگ منتقل کند.

سوم، ایران ممکن است در حال دنبال کردن یک تأسیسات مخفی غنی سازی اورانیوم در کوه کلنگ باشد، با این امید که این تأسیسات بتواند ذخایر موجود ایران یعنی 400 کیلوگرم اورانیوم 60 درصد غنی شده را غنی سازی کند. پیش از این روزنامه واشنگتن پست هم در گزارشی از ساخت و ساز در تاسیسات کوه کلنگ گزلا خبر داده بود. براساس گزارش این روزنامه فعالیت های جدید در کوه کلنگ ظاهراً با هدف تقویت دفاعی در برابر حملات یا نفوذهای احتمالی آینده انجام می شود و تا جایی که مشخص است، این تاسیسات کوهستانی در جریان حملات 12 روزه اسراییل و آمریکا هدف قرار نگرفته است.

جفری لوییس، کارشناس هسته ای و عدم اشاعه در مرکز جیمز مارتین، گفت: ایران ممکن است پس از حمله تصمیم گرفته باشد این تاسیسات را برای انتقال فعالیت های بیشتر به زیرزمین گسترش دهد. به گزارش واشنگتن پست و به نقل از سه متخصص، پس از حملات آمریکا و اسراییل به ایران در ماه ژوئن، سه تغییر عمده در این تاسیسات مشهود است؛ حصار امنیتی آن تکمیل شده، ورودی یکی از تونل ها تقویت شده و حجم خاک و سنگ های انباشته شده ناشی از حفاری افزایش یافته که نشانه تداوم ساخت و ساز در زیرزمین است.

تصاویر ماهواره ای جدید همچنین حضور ماشین آلات سنگین و خودروهای عمرانی را به ثبت رسانده اند. از پایان ژوئن تاکنون، حدود هزار و 200 متر از ضلع غربی دیوار امنیتی ساخته شده و جاده موازی با این حصار نیز مسطح شده است. همچنین، قاب بتنی یکی از ورودی های شرقی تونل با خاک و سنگ پوشانده شده است که با ساخت مسیر جایگزین به تاسیسات زیرزمینی سازگار است. سارا بورک هارت از موسسه علم و امنیت بین المللی گفت: دلیل پوشاندن ورودی تونل، مقاوم سازی در برابر حملات هوایی و دشوارتر کردن فروریختن ورودی است. او افزود: این که ساخت و ساز ادامه دارد، مهم است.

تهران در مورد برنامه های خود برای بازسازی تاسیسات آسیب دیده در جنگ و نحوه از سرگیری فعالیت های هسته ای از جمله بازسازی یا ایجاد تاسیسات غنی سازی جدید کاملاً سکوت کرده است. منابع رسمی در ایران از اظهارنظر در خصوص برنامه های بازسازی یا تاسیسات جدید خودداری می کنند.

روزنامه فایننشال تایمز به نقل از یک مقام ارشد ایرانی نوشته است: هیچ فعالیتی در سایت های هسته ای که مورد هدف آمریکا و اسراییل قرار گرفته اند، وجود نداشته است. این مقام به فایننشال تایمز گفت: تصاویر ماهواره ای دائماً و از نزدیک این سایت ها را رصد می کنند، و اگر حرکتی وجود داشت، آژانس بین المللی انرژی اتمی (IAEA) آن را بسیار بزرگ جلوه می داد. این مقام افزود: هیچ گونه تحرک قابل توجهی در آن مکان ها وجود نداشته است.

مشخص نیست که آژانس بین المللی انرژی اتمی تا چه اندازه از فعالیت های ایران در تاسیسات بالقوه جدید با خبر است و اینکه آیا ایران آژانس را از قصد خود برای ساخت تاسیسات جدید باخبر کرده است یا نه. در گزارش های پیشین مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی اثری از بازرسی از تاسیسات کوه کلنگ وجود ندارد و تاکنون آژانس بیانیه ای در خصوص اطلاع از ساخت تاسیسات غنی سازی جدید توسط ایران منتشر نکرده است.

مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی روز چهارشنبه 29 اکتبر (هشت آبان) در مصاحبه با خبرگزاری آسوشیتدپرس در مقر سازمان ملل متحد در نیویورک گفت به نظر نمی رسد ایران در حال حاضر به طور فعال مشغول غنی سازی اورانیوم باشد، اما بازرسان این نهاد اخیراً تحرکات تازه ای را در تأسیسات هسته ای ایران شناسایی کرده اند.

گروسی با اشاره به عدم دسترسی کامل بازرسان به تأسیسات هسته ای ایران گفت که بررسی تصاویر ماهواره ای حاکی از آن نیست که جمهوری اسلامی تولید اورانیوم غنی شده را فراتر از سطحی که پیش از جنگ 12روزه با اسراییل در ماه ژوئن داشت، تسریع کرده باشد. گروسی افزود که بازرسان در اطراف مکان هایی که ذخایر اورانیوم در آن نگهداری می شود، تحرکاتی را مشاهده کرده اند، اما بدون دسترسی بیشتر، آژانس ناچار است تنها به تصاویر ماهواره ای تکیه کند که اطلاعات محدودی ارائه می دهد.

هرچند ایران در چارچوب توافق شهریورماه بین وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران و مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی در قاهره قرار بود به بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی برای بازدید از تاسیسات اتمی آسیب دیده در جنگ 12 روزه دسترسی بدهد، اما بعد از آنکه سه قدرت اروپایی طرف برجام با اصرار بر فعال سازی مکانیسم اسنپ بک، قطعنامه های پیشین شورای امنیت سازمان ملل متحد را علیه ایران فعال کردند، تهران در واکنش اعلام کرد که توافق قاهره ملغی شده است و سطح همکاری ها با آژانس در چارچوب قانون مجلس شورای اسلامی برای تعلیق همکاری ها با آژانس صرفاً در چارچوب نظارت بر تاسیسات فعال ایران باقی خواهد ماند و فعلاً اجازه بازرسی از تاسیسات هسته ای آسیب دیده به آژانس داده نخواهد شد.

اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، روز دوشنبه در جلسه هفتگی با خبرنگاران از بازرسی های جدید از تاسیسات فعال هسته ای ایران خبر داد و گفت: ما مادامی که عضو ان پی تی هستیم و به موافقتنامه پادمان متعهدیم، کاملاً به تعهدات خود نسبت به آن واقف هستیم. همین هفته گذشته، بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی از چند مرکز هسته ای ایران، از جمله راکتور تحقیقاتی تهران، بازدید کردند.

مدیرکل آژانس در خصوص میزان دسترسی های فعلی آژانس به برنامه هسته ای ایران به آسوشیتدپرس گفته است: آیا این به آن معناست که آن ها در سطح مطلوب همکاری می کنند؟ نه. در عین حال گفتن اینکه مانع دسترسی ما شده اند درست نیست، اما ادعای اینکه همه چیز خوب پیش می رود هم نادرست است. سخنگوی وزارت امور خارجه در عین حال محدودیت دسترسی های آژانس را تایید کرده و گفته است: در رابطه با سایر تأسیسات هسته ای نیز رویه و مقررات روشن است.

بر اساس قانون مصوب مجلس، ما موظف هستیم هرگونه درخواست آژانس برای بازرسی از تأسیسات هسته ای را پس از هماهنگی با شورای عالی امنیت ملی بررسی و تصمیم گیری کنیم. ضمن اینکه، به دلیل اقدام تجاوزکارانه رژیم صهیونیستی و آمریکا، آژانس باید شرایط خاص موجود را درک کند؛ شرایطی که کاملاً عادی نیست.

پیش از این تجاوز نظامی، همکاری ما با آژانس به صورت متعارف انجام می شد و پس از آن نیز در قالب تفاهم قاهره، برای همکاری در شرایط جدید به تفاهم دست پیدا کردیم. طرفی که باید مورد سرزنش قرار گیرد، کشورهای اروپایی هستند که تلاش کردند با سوءاستفاده از سازوکار حل اختلاف برجام، قطعنامه های لغوشده شورای امنیت را بازگردانند و کل فرایندی که ما با آژانس آغاز کرده بودیم را مختل کنند.