علی ربیعی در یادداشتی در روزنامه اعتماد نوشت: این یادداشت ماحصل تاملات ذهنی من درجست وجوی راه هایی برای عبور ایران از این شرایط است. به تصور من، اگر با سه گونه تاب آوری معیشتی، اجتماعی و ذهنی، عبوری همراهانه با حفظ ثبات و آسیب ندیدن جامعه به خصوص آسیب معیشتی و زندگی روزمره را داشته باشیم، می توان با فرصت یابی هوشمندانه ای که پیش روی ایران به وجود می آید، به آینده امید داشت. در این میان برداشت من این است که در نگاه به جامعه دچار نوعی انحراف دید وجود دارد: نگاه به جامعه به مثابه انبوه جمعیت و حمایت طلبانه از آن و نگاه تحدیدی به جامعه سازمان یافته واکنش های جمعی در آن. این یادداشت با نگاه جامعه به عنوان ظرفیت بزرگ نوشته شده است. تجربه زیستن در ایران امروز، برای هر ناظر اجتماعی، حاکی از آن است که سرریز همه ناهماهنگی ها، نهایتا به بطن جامعه می رسد.

از همین جاست که باور دارم، توسعه اجتماعی نه یکی از انواع توسعه، بلکه زیربنای همه آنهاست؛ زیربنایی که اگر شکاف بردارد، هیچ سازه اقتصادی یا سیاسی بر فرازش دوام نمی آورد. سال ها در میدان عمل و مطالعه، شاهد این بوده ام که گرایش غالب در فهم مسائل ایران، همچنان رویکرد آسیب شناسانه بوده و عناصر یک جامعه با نگرانی تهدیدمحور نگریسته می شود. در صورتی که جامعه مملو از ظرفیت های بنیادین است که می تواند هم به عنوان ابزار حل مساله و هم به عنوان راه حل، در نظر گرفته شود. من بر این باورم که باید از سطح آسیب شناسی عبور کرد. با تغییر نگرش از دیدگاه امنیتی به دیدگاه ظرفیتی، عناصر مقوم نهفته در بطن اجتماعی نمایان و شکوفا می شوند.

با این نگاه، نیازمند افق تازه برای بازاندیشی در مفهوم توسعه، نسبت آن با جامعه و همچنین تمرکز بر بعد اجتماعی آن هستیم. در نظریه های توسعه و ثبات اجتماعی، رابطه متوازن میان سه رکن دولت، بازار و جامعه، پایداری را تضمین می کند. اما در شرایطی که دولت با بحران های متعددی روبه رو بوده و ظرفیت های رها شده آن محدود شده و بازار نیز با توجه به عوامل تحمیلی بیرونی و در برخی موارد سوداگری، کارکردهای بالایی بروز نمی دهد، تنها جامعه و ظرفیت های نهفته در آن است که باید به آن بازگشت.

تجربه های تاریخی فراوان نشان می دهند که هرگاه ساخت قدرت و جامعه در یک مسیر قرار می گیرند؛ امید به آینده، همبستگی و ظرفیت های بزرگی برای حل مسائل شکل می گیرند. بر اساس مطالعات و پزوهش های منتشر شده، از میزان اعتماد در ابعاد مختلف فروکاسته شده است: هم میان مردم با یکدیگر، هم در نسبت آنها با دولت و هم میان نهادهای مختلف. این فرسایشِ اعتماد، خطرناک تر از شاخص های اقتصادی است. جامعه ای که در آن اعتماد در اشکال مختلف، وضعیت مناسبی داشته باشد، قادر است با ترمیم روابط بین نهادی، ظرفیت نارسایی های عرصه های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و زیست محیطی را بازسازی کند. البته پیش فرض چنین فرآیندی، تنها با قانون و بخشنامه از سوی ساخت قدرت ممکن نمی شود؛ بلکه نیازمند بسط همراه با امنیت کنشگری مدنی، شفافیت نهادی و ایجاد فضاهای گفت وگوی آزاد است.

در این میان، نقش نهادهای مدنی، محوری است. نهادهای اجتماعی و مردمی می توانند ضعف انسجام را تقویت کنند. به باور من، هر اقدام ملی بدون مشارکت نهادهای مدنی، همچون ساختمانی بدون فونداسیون است. توسعه اجتماعی و فعال شدن نهادها و گروه های مدنی، خود امیدآفرین است. جامعه بدون امید، محکوم به افول است. وقتی مردم نتوانند فردای خود را پیش بینی و احساس کنند فردا بدتر از امروز است، انرژی اجتماعی فرو می پاشد. کارکرد همبسته دولت، بازار و جامعه ایجاد قابلیت رویا داشتن و امیدبخشی برای مردم است و پس از آن امکان پذیر کردنِ آرزو و رویا.

جامعه ای که نمی تواند رویا ببافد، دیگر نمی تواند حیات را تداوم دهد. به همین دلیل است که توسعه اجتماعی، در عین حال، یک پروژه اخلاقی نیز است: پروژه ای برای بازگرداندن احساس تعلق، امید و اعتماد به مردم. سیاستگذاری بدون توجه به این ریشه ها، تنها بر سطح می لغزد و درمان موقتی عرضه می کند. در مبحث توسعه اجتماعی، اولین گام درک تغییرات اجتماعی است. بسیاری از این تغییرات فقط، مربوط به جامعه ایران نیستند، بلکه از خصلتی جهانی برخوردارند. درک این دگرگونی، پیش شرط هر برنامه توسعه است. مردم در سراسر دنیا شکل های تازه ای از کنشگری اجتماعی می جویند. ایران نیز از این قاعده مستثنا نیست. جوانان ما، نسل های تازه جامعه، دیگر به الگوهای سنتی اقتدار پاسخ مثبت نمی دهند. نباید از این تغییرات هراسید؛ بلکه می توان با در پیش گرفتن رویه انعطاف پذیری، از آنها خلق فرصت کرد.