هر نفس در اهواز، حمیدیه و سوسنگرد و سایر شهرهای خوزستان، آمیخته به طعم گردوغبار است؛ زندگی جریان دارد، اما سخت و در زیر لایه ای از غباری مرگ بار.

به گزارش شرق، در پی ادامه نفس گیر آلودگی هوا در خوزستان، استانداری خوزستان در تاریخ 18 آبان جاری، با صدور اطلاعیه ای اعلام کرد که تمام مدارس دوره ابتدایی و متوسطه اول در شهرهای آلوده استان تا پایان آبان به صورت غیرحضوری فعالیت خواهند کرد؛ تصمیمی که با هدف حفظ سلامت دانش آموزان و جلوگیری از تشدید مشکلات تنفسی گرفته شده است.

در این میان، مدارس دوره متوسطه دوم، دانشگاه ها و ادارات دولتی طبق تصمیم ستاد استانی مدیریت بحران، همچنان حضوری فعالیت می کنند. مسئولان آموزش و پرورش استان اعلام کرده اند که امکان تعطیلی کامل مقاطع بالاتر فقط در صورت وضعیت بحرانی تر شاخص آلودگی بررسی خواهد شد.

بااین حال، تصمیم استانداری همه شهرستان ها را شامل نشده است. شهرهای ایذه، باغ ملک، لالی و اندیکا از این مصوبه مستثنا شدند و مدارس در این مناطق همچنان به صورت حضوری فعالیت می کنند؛ تصمیمی که به گفته منابع محلی، با انتقاد خانواده ها و برخی فعالان آموزشی روبه رو شده است؛ چراکه شاخص آلودگی در برخی از این شهرها نیز در روزهای اخیر از حد مجاز فراتر رفته بود.

در این گزارش به بررسی ابعاد مختلف بحران آلودگی هوای خوزستان می پردازیم؛ از تصمیمات رسمی استانداری و تعطیلی مدارس تا پیامدهای مستقیم و غیرمستقیم بر سلامت مردم، آموزش و زیرساخت های درمانی.

آمارهای رسمی تصویری نگران کننده از وضعیت سلامت مردم و تعطیلی های پی درپی مدارس ارائه می دهند. روایت های محلی و گزارش های میدانی نیز نشان می دهد ابعاد بحران فراتر از آن چیزی است که در اطلاعیه های رسمی بازتاب می یابد. در سطح شهرها و روستاهای خوزستان، زندگی روزمره به شکلی محسوس مختل شده است. در چنین شرایطی، فعالان مدنی و اجتماعی خوزستان تلاش کرده اند با جمع آوری داده های میدانی و طرح پیشنهادهای فوری، مسئولان را به اتخاذ تصمیم های مؤثرتر وادار کنند.

میلاد منصوری، فعال اجتماعی خوزستان، وضعیت فعلی آلودگی هوا را فراتر از یک مشکل شهری توصیف می کند و می گوید: آلودگی اکنون روستاها را هم در بر گرفته و در بسیاری نقاط، شدت آن چنان است که یک لایه قابل رؤیت از دود بر شهر نشسته است. در روزهایی که انتظار می رود با تغییر فصل یا وزش باد آلودگی کاهش یابد، این بار نه باد می وزد و نه باران می بارد؛ نتیجه، تجمع دود و گردوغبار در هوا و خفگی مطلق در بعدازظهرها و عصرهاست .

مسئله اطلاع رسانی و پایش نیز چالش زاست؛ به گفته منصوری، پیش بینی و پایش دقیق جهت و شدت دود عملا ممکن نیست و دستگاه ها توان پیش بینی رفتار دود را ندارند. اطلاع رسانی نیز پراکنده و دیرهنگام است؛ نهادهای محلی و فعالان مدنی فقط پس از فشار و پیگیری توانسته اند تعطیلی مدارس را اجرایی کنند؛ اتفاقی که در استان های دیگر با شاخص های کمتر به سرعت رخ می دهد.

او این امر را ناشی از نگاه اقتصادی کلان به خوزستان می داند؛ استانی درآمدزا که گاهی منافعش بر سلامت مردم اولویت داده می شود. منصوری پیشنهاد عملیاتی و فوری هم مطرح می کند: اجرای پایلوت تغییر زمان کاری و تحصیلی (مثلا شیفت 9 تا 13 یا مدل دوشیفت) تا دانش آموزان و کارمندان در ساعات نسبتا کم خطر حضور فیزیکی داشته باشند .

او این پیشنهاد را برای مسئولان استان و استاندار فرستاده و آن را نسخه ای آزمایشی می داند که می تواند بدون تعطیلی کامل آموزش و با کمترین آسیب به فرایند کار، وضعیت را تا حدی تسهیل کند. از نظر درمانی و زیرساختی، منصوری بر نیاز فوری استان به یک مرکز تخصصی تنفسی مجهز تأکید دارد: مراجعات بیمارستانی بابت بیماری های تنفسی و قلبی-عروقی به صورت قابل قبولی افزایش یافته و زیرساخت های بهداشت و درمان در بسیاری از شهرها پاسخ گوی موج جدید بیماران نیستند . در حوزه فضای سبز و پیشگیری محلی نیز او شهرداری و نهادهای مربوطه را متهم به کوتاهی می داند.

درحالی که فعالان مدنی بر ضرورت تغییر فوری در الگوهای کاری و آموزشی تأکید دارند، معلمان خوزستانی از زاویه دیگری به بحران نگاه می کنند؛ از درون کلاس های درس نیمه تعطیل و دانش آموزانی که نفس کشیدن برایشان دشوار شده است.

عبدالامام منصوری، معلم و کارشناس حوزه آموزش در خوزستان، یکی از چالش های بزرگ آموزش غیرحضوری را محدودیت های اینترنت و زیرساخت های آنلاین می داند: سرعت پایین اینترنت و مشکلات سامانه شاد، تراکم آموزش را افزایش می دهد و قطعی های مکرر، روند تدریس را کند و سطح یادگیری را کاهش می دهد .

کارگاه های آموزشی به صورت مستمر از سوی نهادها و مراکز محیط زیستی برای معلمان و دانش آموزان برگزار می شود، اما او معتقد است آلودگی های موجود عمدتا ناشی از سیاست های بالادستی است و آموزش و پرورش و فعالان محیط زیست قادر به کنترل آن نیستند. این معلم پیشنهاد می کند به جای ادامه آموزش غیرحضوری، همانند استفاده از کولر در کلاس ها، هر کلاس مجهز به دستگاه تصفیه هوا شود تا با کاهش اثرات آلاینده ها، کیفیت آموزش نیز ارتقا یابد.

پنجم آبان، مصیب رفیعی پور، مدیر امور بیمارستانی دانشگاه علوم پزشکی اهواز، از ثبت بیش از 700 مورد مراجعه اورژانسی به بیمارستان های اهواز فقط در پی یک روز آلودگی شدید هوا خبر داده بود. روایت آلودگی، فقط صدای پزشکان و فعالان مدنی نیست؛ معلمان نیز مانند سایر گروه ها هر روز در خط مقدم مواجهه با این وضعیت قرار دارند.

علی فردوس پناه، معلم و کارشناس حوزه آموزش، تعطیلی طولانی مدت کلاس های حضوری در خوزستان را با پیامدهای گسترده ای بر روند آموزشی و تربیتی دانش آموزان همراه می داند. او خود ساکن این استان است. به گفته او، نبود حضور فیزیکی معلم و حذف تعامل مستقیم دانش آموز و معلم، زمینه افت تحصیلی را فراهم کرده و پرسش و پاسخ های کلاس حضوری را کم رنگ کرده است. او ادامه می دهد: دسترسی نابرابر دانش آموزان به اینترنت و فناوری، یکی دیگر از چالش های اصلی است که با سیاست های رفع تبعیض آموزشی در تضاد قرار دارد. حضور در کلاس های حضوری نه تنها برای یادگیری علمی اهمیت دارد، بلکه نقش کلیدی در ایجاد روابط دوستی، تکمیل شخصیت اجتماعی و جلوگیری از انزوا ایفا می کند. کلاس حضوری مهارت هایی مانند مسئولیت پذیری، نظم، یادگیری جمعی و کار گروهی را نیز تقویت می کند، اما این قابلیت ها در آموزش غیرحضوری تقریبا وجود ندارد .

به گفته این معلم، استان خوزستان با محدودیت های جدی در تجهیزات آموزشی و زیرساخت های فناوری مواجه است و امکانات کافی برای تولید و ارائه محتوای آموزشی هدفمند و خلاقانه وجود ندارد: دسترسی معلمان و دانش آموزان به اینترنت پرسرعت و سیستم های مدیریت یادگیری مناسب محدود است و سامانه شاد فعلا بیشتر نقش یک پیام رسان را دارد تا یک پلتفرم آموزشی کامل. علاوه بر این، کمبود سخت افزار مانند کامپیوتر، لپ تاپ و تبلت، به ویژه در خانواده هایی که چندین فرزند دانش آموز دارند، روند تولید و دریافت محتوای آموزشی را دشوار کرده و کیفیت آموزش را کاهش می دهد .

او به موضوع دیگری هم اشاره می کند: نبود قالب واحد و امکان نظارت دقیق بر کلاس های آنلاین نیز کاهش کیفیت آموزش غیرحضوری را تشدید می کند .

فردوس پناه معتقد است بار اصلی همچنان بر دوش آموزش و پرورش است و دیگر نهادها تاکنون کمکی نکرده اند. با توجه به اینکه تعطیلی مدارس باید کوتاه مدت باشد، حال که وضعیت طولانی شده، ضرورت دارد ارگان ها و نهادهای مرتبط وارد عمل شوند.

او پیشنهاد می کند: وزارت ارتباطات اینترنت رایگان و پرسرعت در اختیار معلمان و دانش آموزان قرار دهد و صداوسیما با تخصیص زمان مشخص، امکان حضور معلمان در تلویزیون را فراهم کند تا خانواده هایی که دسترسی به فناوری ندارند از آموزش عقب نمانند . فردوس پناه همچنین به مسئولیت اجتماعی شرکت های بزرگ و نهادهای استان اشاره می کند و معتقد است این منابع می توانند بستر و زیرساخت مناسب برای آموزش فراهم کنند.

علی شریفی، معلم زبان در خوزستان، نیز تعطیلی طولانی مدت کلاس های حضوری را تجربه ای چالش برانگیز برای دانش آموزان می داند. شریفی، تأکید می کند که سلامت دانش آموزان اولویت دارد و با توجه به آمار نگران کننده مرگ های ناشی از آلودگی هوا، تصمیم گیری های مبتنی بر حفظ سلامت عمومی اهمیت ویژه ای پیدا می کند.

آموزش غیرحضوری عمدتا از طریق سامانه شاد انجام می شود که امکان ارسال پیام، برگزاری کلاس آنلاین و بارگذاری محتوا را فراهم می کند، اما سرعت و کیفیت این برنامه در سطح مطلوب نیست و در بسیاری موارد از اپلیکیشن های دیگر برای تکمیل آموزش استفاده می شود. در روستاهایی که شریفی تدریس می کند، وضعیت اینترنت قابل قبول است اما هنوز نیاز به بهبود دارد و مدارس امکانات دیگری برای پشتیبانی از آموزش غیرحضوری در اختیار ندارند.

از نگاه شریفی، همکاری نهادهای آموزشی و محیط زیستی برای کاهش اثرات آلودگی هوا بر آموزش چندان مؤثر نبوده است: تصمیم ها معمولا مقطعی و در زمان اوج آلودگی گرفته می شوند، مانند تعطیلی مدارس، بدون برنامه ریزی بلندمدت برای تداوم آموزش یا بهبود شرایط محیطی .

18 آبان ماه، مهرداد شریفی، رییس مرکز بهداشت خوزستان، اعلام کرد که در سال گذشته، هزارو 624 نفر در استان به دلیل آلودگی هوا جان خود را از دست داده اند. در مهرماه نیز حدود دوهزارو 600 مورد بستری ناشی از آلودگی هوا ثبت شده است. کاهش روزهای سالم، افزایش بیماری ها و فشار بر سیستم بهداشت و درمان، سلامت مردم را تهدید کرده و هزینه اقتصادی این مرگ ها حدود 487 میلیون دلار برآورد شده است.

شبنم قنواتی، کارشناس محیط زیست و مدیرعامل انجمن دیده بان جلگه سبز خوزستان، آلودگی هوای استان را بحرانی هفت تا هشت ماهه می داند که زندگی روزمره مردم را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. او توضیح می دهد که دود و غبار از صبح تا شب در سراسر استان پراکنده است و اگرچه در نگاه مردم گاهی فقط در ساعات شب و صبح محسوس است، درواقع در طول روز نیز حضور دارد و فقط به دلیل جریان هوا ارتفاع می گیرد و از دید مستقیم شهروندان پنهان می شود.

به گفته او، منشأ اصلی این آلودگی، آتش سوزی ها در بخش عراقی و بخش محدودی در بخش ایرانی است: بخش ایرانی به محض وقوع آتش سوزی تحت کنترل قرار می گیرد، اما بخش عراقی با اهمال ادامه پیدا می کند. علاوه براین فلرهای نفتی و سوزاندن مزارع نیشکر نیز به حجم آلاینده ها افزوده است .

قنواتی هشدار می دهد که برخی نهادهای متخلف با پنهان شدن پشت دود تالاب هورالعظیم، به شکل بی رحمانه ای آلاینده های خود را وارد هوا می کنند و با پرداخت جریمه های اندک، اجازه ادامه تخلفات خود را می یابند. نظارت های محیط زیست ضعیف است و جریمه ها نه تنها به بهبود وضعیت کمک نمی کنند، بلکه بیشتر به خزانه دولت و مصارف غیرمرتبط منتقل می شوند. تعطیلی مدارس و برگزاری کلاس های غیرحضوری به عنوان راهکاری کوتاه مدت برای حفظ سلامت کودکان در نظر گرفته شده است. با این حال، قنواتی تأکید می کند که این اقدام فقط واکنشی اضطراری است و نشان دهنده ناکامی در کنترل منابع آلاینده با حجم و شدت بالا در کلان شهرهایی مانند اهواز، حمیدیه، سوسنگرد و دیگر شهرهای استان است. برای کاهش تکرار چنین بحران هایی، قنواتی، اقدامات کوتاه مدت را شامل تأمین پایدار حقابه رودخانه کرخه و تالاب هورالعظیم و حفظ رطوبت تالاب می داند تا از بلندشدن دود جلوگیری شود.

به عقیده او، در سطح میان مدت و بلندمدت، توقف سدسازی های بالادست و اجرای مدیریت یکپارچه منابع آب ضروری است. قنواتی تأکید می کند که توسعه کشاورزی پرآب در استان های بالادست بدون رعایت حقابه پایین دست، علاوه بر فرسایش خاک، کیفیت محیط زیست را در پایین دست کاهش می دهد. او همچنین بر ضرورت جمع آوری فلرهای نفتی در استان تأکید دارد و معتقد است که با وجود تحریم ها، امکانات داخلی برای انجام این کار کافی است و در صورت دستور وزارت نفت، می توان جمع آوری فلرها را به سرعت اجرایی کرد تا بخشی از منابع آلاینده کنترل شود.

به تازگی مصیب رفیعی پور، مدیر امور بیماری ها و مراکز تشخیصی درمانی دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز، وضعیت مراجعه بیماران به بیمارستان ها به دلیل آلودگی هوا را تشریح کرده است. او به ایسنا گفته که از ابتدای تیرماه تاکنون، مراجعات مرتبط با آلودگی هوا در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته 17 درصد افزایش یافته و این روند افزایشی از سال 1400 ادامه دارد.

او اضافه کرده که بیماری های قلبی-تنفسی در کودکان افزایش یافته، بروز سرطان صعودی است و بیماری های گوارشی نیز روند افزایشی دارند، ضمن آنکه مشکلات کیفیت آب همراه با آلودگی هوا، دو عامل اصلی تهدیدکننده سلامت مردم خوزستان محسوب می شوند.

مسعود کنعانی، فعال محیط زیست خوزستان، آلودگی شدید هوای استان را بحرانی همه جانبه توصیف می کند که آثار و پیامدهای آن بر سلامت جسم و روان شهروندان و زیست اجتماعی قابل چشم پوشی نیست.

او با تأکید بر ترکیب چند منبع آلودگی، می گوید خشکی تالاب ها و ایجاد کانون های ریزگرد در پایین دست رودخانه ها و مزارع، همراه با آلاینده های نفتی ناشی از استخراج، بهره برداری و فلرهای نفتی، باعث شده است شهروندان خوزستانی به طور دائمی با ذرات معلق و دود مواجه باشند. این وضعیت در کنار کمبود زیرساخت های بهداشتی و درمانی و افزایش هزینه های درمان، بحران فعلی را تشدید کرده است.

او انتقاد می کند که بسیاری از پروژه ها و طرح ها در استان یا فاقد پیوست زیست محیطی هستند یا به درستی اجرا نمی شوند و دستگاه های مسئول به آن ها پایبند نیستند. کنعانی بر ضرورت ورود مدعی العموم و دادستانی برای حفاظت از حقوق عامه و برخورد قاطع با آلایندگان هوا تأکید دارد.

از نگاه کنعانی، مدیریت بحران آلودگی هوا نیازمند تشکیل ستادی ویژه با اختیارات مشخص در اهواز و استان خوزستان است. این ستاد باید امکان مشارکت فعالان محیط زیست، کنشگران مدنی و شهروندان علاقه مند را فراهم کند تا راهکارهای مشترک و عملی برای مقابله با بحران های زیست محیطی در خوزستان طراحی و اجرا شود.

در خوزستان، آلودگی دیگر به بخشی از زندگی روزمره مردم تبدیل شده است؛ چیزی که در نفس کشیدن، در خواب رفتن شبانه و حتی در فعالیت های ساده روزانه حضور دارد.

علیرضا عامری، استاد دانشگاه و فعال محیط زیست، می گوید آثار این وضعیت صرفا در سرفه های روزانه یا سوزش چشم ها خلاصه نمی شود، بلکه با آسیب های زیربنایی و ماندگار بر سلامت جامعه روبه رو هستیم؛ آسیب هایی که آرام و بی صدا، ریه و قلب مردم را فرسوده می کند.

به باور او، وقتی آلودگی به یک وضعیت مستمر بدل شود و سال های سال ادامه یابد، اثراتش به مراتب مخرب تر از بحران های مقطعی است. بسیاری از شهروندان حتی متوجه نمی شوند که سال هاست با مشکلات ریوی زندگی می کنند تا زمانی که در فعالیت های ساده ای مثل بالارفتن از پله یا پیاده روی روزانه، دچار تنگی نفس می شوند. عامری تأکید می کند که باید به نشانه هایی که سال هاست نادیده گرفته می شود، توجه کرد.

براساس بررسی های غیررسمی، سه حوزه نگران کننده در سلامت استان خوزستان وجود دارد: افزایش موارد سرطان، رشد بیماری های ریوی و بالارفتن آمار تولد نوزادان با نقص های مغزی و قلبی. به گفته او، اگر متولیان امر مقایسه ای میان وضعیت خوزستان با میانگین کشوری و جهانی انجام دهند، زنگ خطری به صدا درمی آید که سال هاست از آن غفلت شده است .

یکی دیگر از محورهای انتقادی عامری، نحوه هزینه کرد حق آلایندگی است: این منابع که باید صرف بهبود شرایط زیست محیطی شود، اغلب به پروژه های عمرانی شهرداری ها اختصاص می یابد و در عمل، تغییری در وضعیت محیط زیست یا کیفیت هوای استان ایجاد نمی کند . او بر نقش فعالان اجتماعی و جامعه مدنی در پیگیری مطالبات محیط زیستی نیز تأکید می کند و ساختار اجتماعی را دوپایه می داند: مدیریت کلان از بالا و مطالبه گری از پایین. وقتی مدیران به مسئولیت خود بی توجه اند، این فشار جامعه است که می تواند مسیر را اصلاح کند .