مانیا شیرین بخش در اعتماد نوشت: تحولات مرتبط با برنامه هسته ای ایران و مذاکرات پیرامون آن ازجمله مهم ترین رخدادهای سیاسی ایران در دو دهه گذشته به شمار می آید؛ رخدادهایی که نه تنها بر معادلات امنیتی خاورمیانه اثرگذار بوده، بلکه به صحنه ای برای سنجش کارآمدی دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران در نظام بین الملل تبدیل شده است.

توافق برجام را می توان نقطه عطفی در این روند به شمار آورد؛ توافقی که امید آن می رفت که با اجرای کاملش فصل تازه ای از همکاری و اعتماد متقابل میان ایران و قدرت های جهانی گشوده شود. با این حال روند پس از امضای توافق نشان داد که موانعی فرای مسائل فنی و حقوقی وجود دارد که پایبندی طرفین به توافق را دشوار می کند.

خروج یکجانبه ایالات متحده از برجام در سال 2018 و بازگشت تحریم ها، نه تنها تعهدات پیشین را نقض کرد، بلکه اعتماد شکننده ای را که طی سال ها مذاکره شکل گرفته بود، متزلزل ساخت. از همان زمان پرسش اصلی در محافل تحلیلی و تینک تنک ها این بود که آیا امریکا واقعا به منطق همکاری باور دارد یا همچنان سیاست خارجی خود را براساس موازنه قدرت و فشار تعریف می کند و حتی مهم تر از آن، بر این نکته تاکید داشت که سیاست امریکا در قبال ایران به شدت از ملاحظات ائتلافی و منطقه ای، به ویژه پیوند استراتژیک با رژیم صهیونیستی تاثیر می پذیرد.

در واقع یکی از موانع جدی در مسیر رفع خصومت ها و حرکت به سوی عادی سازی روابط تهران و واشنگتن، حساسیت ساختاری امریکا نسبت به امنیت و منافع اسراییل است. این پیوند سبب می شود که هرگونه تغییر در سیاست های ایالات متحده نسبت به نه تنها ایران، بلکه کل منطقه، از فیلتر ملاحظات تل آویو عبور می کند.

در عین حال نقش بازیگران اروپایی در این معادله نیز قابل چشم پوشی نیست. کشورهای اروپایی به ویژه فرانسه، آلمان و بریتانیا، از یک سو خواهان حفظ چارچوب برجام و جلوگیری از بحران هسته ای اند اما ازسوی دیگر، در عمل به دلیل وابستگی امنیتی و اقتصادی به امریکا و حساسیت نسبت به رفتار منطقه ای ایران، نتوانسته اند موضعی مستقل و متوازن اتخاذ کنند. از دید تهران، این دوگانگی اروپا نشانه ای از غلبه محاسبات سیاسی بر اصول توافق است. .

اما نقش ملاحظات تهران، در قبال محور مقاومت و منطقه را نمی توان به عنوان بخش جدایی ناپذیر در معادلات سیاست خارجی ایران نادیده گرفت.

در تقابل رویکرد ایران و امریکا در قبال یکدیگر، می توان به تفاوت منطق رئالیستی ازسوی ایالات متحده و رویکرد نهادگرایانه ازسوی ایران پرداخت. امریکا، در منظر نظری در چارچوب روابط بین الملل براساس منطق رئالیستی عمل می کند؛ منطقی که در آن حفظ توازن قدرت و حمایت از متحدان راهبردی، بر تلاش برای همکاری های پایدار و چندجانبه اولویت دارد. همین رویکرد موجب می شود حتی در زمان گفت وگو درباره بازگشت به توافق، واشنگتن با طرح مشروط فرابرجامی و تاکید بر رفتارهای منطقه ای ایران، از ریل توافق منصفانه به مسیر تقابل سرکوب گرایانه نیل کند.

یکی از جلوه های این سیاست، تلاش امریکا برای گسترش مذاکرات از مسائل هسته ای به برنامه موشکی ایران و فعالیت های منطقه ای آن است. واشنگتن نه تنها بر اجرای تعهدات هسته ای تاکید دارد، بلکه سعی می کند حوزه موشکی و نقش ایران در محور مقاومت را نیز تحت کنترل خود قرار بدهد؛ روندی که ماهیت برجام را از یک قرارداد فنی و مبتنی بر تعهد متقابل، به ابزاری مرحله ای برای فشار و محدودسازی تبدیل کرده است.

در مقابل، رویکردی که ایران در روند مذاکرات اتخاذ کرده، بیشتر بر اصول نهادگرایی منطبق است. این نظریه بر نقش نهادهای بین المللی، رژیم های همکاری و اصل اعتماد از طریق تعهد تاکید دارد. از این منظر، پایبندی به توافق و اجرای متقابل تعهدات می تواند به شکل گیری سطحی از اعتماد منجر شود که درنهایت، ثبات و پیش بینی پذیری را در روابط بین الملل افزایش می دهد.

با این حال، استمرار سیاست های دوگانه ایالات متحده نشان می دهد که واشنگتن هنوز نتوانسته میان منطق قدرت و منطق همکاری توازن برقرار کند. نتیجه چنین وضعیتی، بازتولید بی اعتمادی و فرسایش اعتبار دیپلماسی به عنوان ابزار حل اختلافات است.

درنهایت، تا زمانی که امریکا نتواند میان منافع ملی، الزامات ائتلافی در قبال اسراییل و حساسیت های اروپایی توازن برقرار کند و دامنه فشارهای خود را مدیریت نماید، چشم انداز شکل گیری توافق پایدار و روابط عادی با ایران محدود خواهد بود. احیای واقعی دیپلماسی، مستلزم بازنگری در این سیاست مرحله ای و حرکت به سمت توازن منافع است؛ تغییری که می تواند دیپلماسی را از سطح تاکتیک به سطح راهبرد ارتقا بدهد.