چهارم آبان امسال و در آستانه برگزاری همایش مخاطرات محیطی و امنیت ملی یک نشست توسط کمیته علمی این همایش و با موضوع ضرورت تدوین مقررات و دستورالعمل های مخاطره فرونشست برگزار شد که علی بیت اللهی سخنران این نشست علمی بود.

به گزارش اعتماد، علی بیت اللهی، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه مسکن و شهرسازی، مشاور رییس سازمان حفاظت محیط زیست در امور فرونشست و عضو شورای راهبردی میراث فرهنگی با هدف کاهش خطرات فرونشست زمین است و طی سال های اخیر و از نیمه دهه 1390، بارها درباره وسعت رو به افزایش پهنه های فرونشستی و خطرات جدی این افزایش هشدار داده است.

هفته اول شهریور، نماینده مردم اصفهان در مجلس خبر داد که قانون جامع فرونشست به زودی در مجلس تصویب خواهد شد اما حرف بیت اللهی طی ماه های اخیر این بوده که اهمال 50ساله درباره اهمیت فرونشست و مخاطرات ناشی از آن، در حدی گسترده شده که حالا فرونشست در ایران یک بحران جدی است.

بحرانی شدن وضع کشور بابت افزایش وسعت پهنه های فرونشستی و سرعت گرفتن نرخ فرونشست، حتی مهم تر از این است که بابت اعداد فرونشست، به رتبه سوم جهانی رسیده ایم چون پهنه های فرونشست، این طور که بیت اللهی می گوید، حالا به زمین شهرها و مناطق مسکونی رسیده و در شهرهایی مثل اصفهان و شیراز که بافت تاریخی ثبت شده در میراث جهانی دارند، تهدیدی برای ویرانی ناگهانی آثاری است که نه فقط متعلق به ایران، بلکه میراث بشری هستند.

چنان که به گفته این کارشناس، نیمی از مساحت بافت های تاریخی کشور و از میان حدود 63 اثر ثبت شده جهانی، 27 اثر جهانی ایران در پهنه های فرونشستی قرار دارند و در برخی از این آثار و ازجمله، نقش رستم، محوطه تخت جمشید، دیوارهای مسجد جامع اصفهان، میدان نقش جهان و حدود 10 مسجد تاریخی در اصفهان، فرونشست زمین به سطح نیز رسیده است.

بیت اللهی چندی قبل هم گفته بود که نرخ فرونشست زمین در 18 استان کشور بالای 10 سانتی متر در سال است و دومین استان از نظر نرخ فرونشست (با نرخ بالای 30 سانت در سال) استان البرز است و جنوب غربی استان تهران با نرخ 22 سانت در سال، خراسان رضوی با نرخ حدود 17 سانت در سال، گلستان و مرودشت استان فارس با نرخ بیش از 15 سانت در سال و شهرهای اصفهان و کاشان با نرخ بیش از 15 سانت در سال در رتبه های بعد هستند و در مجموع، در 30 استان کشور (به جز گیلان) پدیده فرونشست شناسایی شده و حتی در استان هایی مانند مازندران، آذربایجان غربی، اردبیل، آذربایجان شرقی و گلستان که از نظر منابع آبی و نزولات جوی وضعیت نسبتا مطلوب تری دارند، این پدیده در حال توسعه جدی است.

این هشدارها در حالی نگران کننده تر می شود که بیت اللهی در همین نشست علمی از جای خالی هرگونه ضابطه و قانون و بخشنامه پیشگیرانه انتقاد کرده بود و این انتقادها را هم مطرح می کند و در جواب درباره ارتباط امنیت ملی و فرونشست، تاکید دارد که تمام مخاطرات طبیعی و محیطی و بالاتر از همه اینها، فرونشست زمین که یک پدیده تدریجی اما با تاثیرات مخرب تر است، آسیب های جدی به امنیت ملی کشور وارد خواهد کرد.

چهارم آبان، یک نشست علمی در حاشیه همایش مخاطرات محیطی و امنیت ملی ایران برگزار شد و شما سخنران این نشست علمی بودید. درباره چه موضوعی صحبت کردید؟

موضوع صحبت من در خصوص ضرورت تدوین مقررات ملی فرونشست زمین برای کشور بود. طی 5 سال اخیر بارها درباره فرونشست زمین صحبت کرده ایم و اخیرا هم حداقل بیش از 10 بار از زبان رییس جمهور درباره ضرورت توجه به فرونشست شنیده ام که ورود یک مقام عالی کشور به این موضوع و درک اهمیت آن، قابل تقدیر است.

تا پیش از دولت چهاردهم، روسای جمهور توجهی به موضوع فرونشست نداشتند؟

من تا پیش از این نشنیده بودم و با جست وجو در رسانه ها هم می بینیم که آقای پزشکیان، اولین رییس جمهوری است که بارها درباره فرونشست صحبت کرده است. البته با توجه به تاکیدات چندباره خانم شینا انصاری (رییس سازمان حفاظت محیط زیست) در هیات دولت درباره اهمیت فرونشست، توجه رییس جمهور هم به این موضوع بیشتر شده است.

چرا خواستار تدوین مقررات ملی برای فرونشست زمین هستید؟

دلیل اصلی فرونشست در کشور ما، کاهش آب است. کاهش بارندگی ها تا این زمان از سال که به نیمه پاییز رسیده ایم، عامل تشدیدکننده فرونشست است. من به عنوان یک کارشناس، از عالی ترین مقامات اجرایی انتظار دارم که برای کاهش خطرات فرونشست، کاری انجام بدهند ولی بدون ضوابط و مقررات، هیچ کاری جز توصیه و پند و اندرز، ممکن نیست در حالی که مقررات، پایه ارزیابی تخلفات و پیگیری ها و اقدامات است ولی در حال حاضر، حتی یک بند مقررات و دستورالعمل و ضابطه برای فرونشست نداریم.

پهنه های فرونشستی در تمام کشور و در تمام استان ها شناسایی و تبدیل به نقشه کشوری شده است. این نقشه نشان می دهد که در برخی نقاط کشور، فرونشست به بیش از 40 سانت در سال رسیده و کشور ما از منظر تنوع اعداد بالای فرونشستی، رتبه اول جهان است چون در هیچ کشوری، پهنه های مختلف فرونشست با مقادیر بالا وجود ندارد. آیا روش آبیاری در نقاطی مثل دشت ورامین یا جنوب غرب تهران و شهریار و اشتهارد و اصفهان و البرز که نرخ فرونشست، به شدت بالاست، با روش آبیاری در سایر مناطقی که نرخ پایین فرونشست دارند، متفاوت است؟

آیا مقرراتی داریم که روش های کاهش مصرف آب برای نواحی فرونشستی را موکد کند؟ آیا مقرراتی داریم که بر کشت محصولات کم آب بر در این اراضی تاکید کند یا نوع محصول کشت شده، روش های آبیاری و حتی کنترل آبدهی چاه ها در این مناطق، هیچ تفاوتی با سایر زمین های پر آب و بدون مشکل فرونشست ندارد؟ ما می دانیم که بزرگ ترین شکاف فرونشستی ایران، در دشت نیشابور است و نرخ فرونشست در این ناحیه بسیار بالاست ولی در همین منطقه، برای فعالیت بزرگ ترین کارخانه تولید فولاد شرق کشور، آن هم با آب بری بسیار زیاد، مجوز صادر می شود.

آیا ضوابطی درباره منع صدور مجوز برای صنایع آب بر در پهنه های فرونشستی داریم؟ آیا ضابطه ای برای ممنوعیت عبور لوله گاز یا نفت و سایر سرمایه های ملی در پهنه های فرونشستی یا عبور این لوله ها با تمهیدات مهندسی داریم؟ آیا در کلانشهرهایی مثل تبریز و مشهد و تهران و شیراز و کرمان و اصفهان که نرخ بالای فرونشست دارند، ضابطه ای برای توسعه شهری داریم؟ آیا برای این کلانشهرها، ضابطه ای درباره محدود کردن جمعیت پذیری با هدف کنترل مصرف آب و جلوگیری از فرونشست داریم؟

آیا ضوابطی درباره فضای سبز و نفوس پذیری شهری در شهرهای با نرخ بالای فرونشست داریم؟ امروز، در مناطقی با نرخ بیش از 20 سانت فرونشست در سال، مشابه مناطق با نرخ صفر یا بسیار کم فرونشست رفتار می کنیم. چرا؟ چون هیچ ضوابط و مقررات و توصیه مصوب درباره فرونشست نداریم. کنترل فرونشست، نیازمند مقررات است و اگر می خواهیم با اقدام و عمل، فرونشست ایران را مثل دشت توکیوی ژاپن و شانگهای و اندونزی و تایوان و تگزاس، کنترل کنیم، باید مقررات داشته باشیم چون کنترل فرونشست، با موعظه ممکن نیست و باید الزاماتی در قالب ضوابط جدی، برای کل کشور و برای توسعه شهر، برای ساختمان سازی و مصرف آب و نوع کشاورزی و مکان یابی طرح های صنعتی لازم الاجرا شود.

در غیر این صورت، حرف های ما فقط حرف است. درست است که ما متخصصان از توجه کلامی رییس جمهوری به مساله فرونشست خوشحال می شویم چون توقع ما همین است که این مساله مورد توجه روسای جمهور باشد ولی فرونشست، اتفاق آنی و لحظه ای نیست.

ما در تهران از اوایل دهه 80 متوجه شدیم که زمین در جنوب غرب تهران و در حوالی بزرگراه آزادگان با تقاطع اتوبان آیت الله سعیدی، سه متر نشست کرده و این نشست در این منطقه، تا امروز به بیش از 5 متر رسیده و نرخ فرونشست در منطقه 18 تهران، در دو سال اخیر نسبت به دو سال قبل از آن، سه برابر شده چون فرونشست، یک اتفاق مستمر در طول زمان است.

کنترل این پدیده، با اقدام لحظه ای ممکن نیست بلکه باید مثل کشورهایی که تجربه موفق در این زمینه دارند، طبق ضوابط و مقررات پیش برویم تا بعد از 5 سال، بتوانیم بگوییم که حالا در منطقه 18 تهران، نرخ فرونشست از 22 سانتی متر در سال به 18 سانت و سال بعد به 15 سانت و سال بعد به 10 سانت کاهش یافته است. برای چنین هدفی، باید مقرراتی داشته باشیم که به تغییر دولت ها و مسوولان وابسته نباشد بلکه مثل مقررات و ضوابط مقاوم سازی در برابر زلزله، پایدار و مستمر و دارای ضمانت اجرا باشد در حالی که هم اکنون، چون هیچ مقرراتی درباره فرونشست نداریم، حتی قادر به قضاوت درباره قصور و حتی قادر به شناسایی مقصر هم نیستیم.

من که به طور مستمر و به مدت 28 سال بر مساله فرونشست کار می کنم، با بررسی تمام تجربیات جهانی، به این جمع بندی رسیدم که برای کشور ما، تدوین مقررات مربوط به فرونشست، مهم و اجرای این مقررات، بسیار مهم است.

با تدوین این مقررات، تکالیف مسوولان دستگاه های اجرایی مختلف مثل وزارت نیرو، وزارت کشاورزی، وزارت صنایع و معادن، وزارت راه و شهرسازی و شهرداری ها، نه فقط برای تهران بلکه برای کل پهنه ایران مشخص می شود. متاسفانه چون چنین مقرراتی نداریم، فقط حرف های خوب می شنویم ولی در، بر همان پاشنه قدیمی می چرخد و تا به حال هم هیچ اقدامی صورت نگرفته که بهترین شاهد این ادعا هم، تداوم توسعه و افزایش نرخ فرونشست است. نتایج مطالعه ای که برای جنوب غرب تهران انجام دادم، نشان می دهد که ظرف دو سال اخیر، مساحت پهنه فرونشستی در این منطقه 40درصد افزایش پیدا کرده و متاسفانه، وسعت پهنه فرونشستی با مرکزیت جنوب غربی تهران در حوالی احمد آباد مستوفی، تا مناطق شهری تهران در حال گسترش است چنان که حالا، منطقه 17 به طور کامل در پهنه فرونشست قرار گرفته، 80 درصد منطقه 18 و منطقه 19 و حاشیه های جنوبی منطقه 21 در پهنه اثر فرونشستی واقع شده و این پهنه، در حال گسترش در جهات جنوب و شمال و شرق و غرب به سمت شهر است.

در اصفهان و شیراز و کرمان و مشهد هم با همین وضع مواجهیم و دامنه فرونشست، به میراث تاریخی مان رسیده و زمین هایمان، بر اثر فرونشست تخریب شده ولی متاسفانه، اقدامی برای کنترل فرونشست صورت نمی گیرد. کنترل فرونشست به معنای توقف آبیاری فضای سبز یا توقف کشاورزی یا توقف انبوه سازی یا تعطیلی صنایع نیست.

در ایام قدیم، نیاکان ما در اطراف دریاچه ارومیه انگور می کاشتند چون تاک برای باردهی نیازی به آب ندارد و به همین دلیل، اطراف دریاچه ارومیه، باغات انگور و تاکستان بود ولی در سال های اخیر، تمام باغات انگور اطراف دریاچه ارومیه به سیبستان تبدیل شد در حالی که درخت سیب باید حداقل دو بار در ماه آبیاری شود وگرنه ظرف دو یا سه هفته، بر اثر تشنگی از بین می رود.

باغات سیب اطراف دریاچه ارومیه چطور آبیاری می شود؟ با حفر چاه هایی که آب های اشباع لایه های زیرین را به طور کامل خارج می کند. نتیجه حفر این چاه ها چیست؟ آب به دریاچه نمی رسد، دریاچه ارومیه خشک می شود، باغات سیب به تدریج در معرض گرد و غبار نمکی قرار می گیرد، محصول این باغات، بی کیفیت می شود و توسعه ناپایدار رقم می خورد. دلیل این وضع چیست؟ چون هیچ ضوابط و مقرراتی برای توسعه کشاورزی و نوع آبیاری در مقابل فرونشست نداریم. امروز، دور تا دور دریاچه ارومیه، پهنه های فرونشستی است چون ذخایر آب زیرزمینی تخلیه شده و زمین به مرحله نشست رسیده است.

در بازدید اخیرم از بندر شرفخانه، دیدم که زمین بندر بر اثر فرونشست شکاف خورده و عرشه پل راه آهن بر اثر فرونشست شکسته است. برای پیشگیری از چنین اتفاقی باید چه می کردیم؟ باید نوع کشاورزی و باغداری مان را مطابق با کم آبی تغییر می دادیم تا کشاورزی ما پایدار باشد و زمین کشاورزی برای فرزندان و نوادگان ما هم بماند اما با اقدامات مان باعث شدیم که امروز در دشت ورامین و دشت مرودشت، حتی در عمق 120متری زمین هم آبی برای کشاورزی وجود نداشته باشد در حالی که سال ها قبل، در عمق 40 متری دشت مرودشت و دشت ورامین به آب می رسیدیم.

حالا نه تنها در عمق 40 متری زمین دشت ورامین و مرو دشت، آبی وجود ندارد، دشت مرودشت در حال نشست است و این نشست، حتما به نقش رستم و تخت جمشید هم آسیب خواهد زد و نشست زمین در دشت ورامین هم یک خطر جدی برای مسیر ریلی تهران به مشهد و همچنین خطوط انتقال نیرو به سمت جنوب کشور است. تمام این مخاطرات، ضرورت مقررات کنترل فرونشست را به ما گوشزد می کند در حالی که حتی یک دستور العمل الزام آور در این زمینه نداریم.

عنوان همایشی که قرار است تا چند هفته آتی برگزار شود، مخاطرات محیطی و امنیت ملی است. فرونشست چه ارتباطی با امنیت ملی دارد؟

مخاطرات در سطوح و دامنه های مختلف، می تواند به طور مستقیم و ملموس، امنیت ملی را به خطر بیندازد. با وقوع یک زلزله ویرانگر در تهران، حتما امنیت ملی خدشه دار می شود. اگر اماکن مهم نظامی و امنیتی ما دچار حادثه شوند، حتما امنیت ملی هم به خطر می افتد. اگر امنیت غذایی ما در اثر کمبود منابع آبی یا افت کیفیت آب، دچار مشکل شود، امنیت ملی هم به خطر می افتد.

بی توجهی به مخاطرات محیطی، امنیت غذایی و حتی امنیت سلامت را هم به خطر می اندازد که در نهایت به تهدیدی جدی برای امنیت ملی تبدیل خواهد شد. فرونشست زمین از دو منظر می تواند امنیت ملی را تحت تاثیر قرار دهد. در منظر اول، با افت سطح آب های زیرزمینی و کاهش کیفیت آب، کشاورزی، کم بازده و تعطیل خواهد شد و امنیت غذایی را تحت تاثیر قرار خواهد داد که نتیجه آن، مخدوش شدن امنیت ملی است. در منظر دوم، فرو نشست زمین به مستحدثات واقع در سطح زمین هم آسیب می زند که یک حوزه از مستحدثات، امور نظامی و امنیتی کشور است که آسیب به این مستحدثات، بر امنیت ملی هم تاثیرگذار خواهد بود.

برخی مسوولان استانی به تازگی اعلام کردند که نرخ فرونشست در نواحی اطراف شهرها و شهرستان های استان، متوقف شده. این هشدار البته بارها مطرح بوده که توقف نرخ فرونشست نباید موجب خوشحالی باشد و اتفاقا، یک پیام بسیار نگران کننده است چون توقف نرخ فرونشست، به معنای خالی شدن کامل آبخوان است. توقف نرخ فرونشست هم می تواند امنیت منطقه را مخدوش کند؟

البته تا امروز در هیچ یک از پهنه های فرونشستی کشور با توقف نرخ مواجه نبوده ایم ولی کاهش سرعت یا توقف نرخ فرونشست امکان پذیر است اما توقف نرخ فرونشست، سال ها طول می کشد و رخداد آنی و سریعی نیست. کاهش سرعت یا توقف فرونشست زمین، یا به دلیل اقدامات پیشگیرانه یا به دلیل مرگ آبخوان اتفاق می افتد.

تجربیات موفق کشورها نشان می دهد که با اقدامات پیشگیرانه مثل کنترل برداشت آب، مسدود کردن چاه های غیرمجاز، کاهش دبی چاه های مجاز، تغییر نوع کشاورزی و نوع آبیاری، مکان یابی صحیح برای طرح های صنعتی، جلوگیری از بارگذاری جمعیتی و نفوس پذیر کردن سطوح شهری، می توان از افت سطح آب های زیرزمینی جلوگیری کرد و با کمک به تغذیه آبخوان، ظرف یک تا دو سال، حتی سطح آب در لایه های زیرین بالاتر می آید و در نهایت، نرخ فرونشست و سرعت فرونشست به تدریج کاهش می یابد و متوقف می شود.

همان طور که می گویید، کاهش نرخ فرونشست به شرط سرمایه گذاری و اقدامات موثر به دست می آید. در کشور ما که هیچ اقدام پیشگیرانه ای صورت نگرفته، توقف نرخ فرونشست به چه معناست؟

شرط دیگر توقف فرونشست، این است که آبخوان به انت ها رسیده باشد و زمین، تمام ذخایر آب را از دست داده باشد. در چنین وضعی، مثل تفاله ای خشکیده، در لایه های زمین هم آبی وجود ندارد و این لایه ها، به آخرین حد تراکم می رسد و سطح زمین، نشست می کند.

این وضع، مرگ آبخوان است. آبخوانی که به مرگ می رسد، دیگر قابل احیا نیست و اگر در سالیان آتی، ده ها برابر مقدار کنونی هم بارندگی و نزولات جوی داشته باشیم، این بارش امکان نفوذ به لایه متراکم را نخواهد داشت چون تمام خلل و فرج لایه متراکم، مثل زمین غلتک خورده، مسدود و نفوذ ناپذیر شده و بنابراین، آب فقط در سطح زمین جاری خواهد شد که در چنین وضعی، روان آب، مواد مغذی از سطح خاک را خواهد شست و دشت های حاصلخیز را به بیابان های لم یزرع تبدیل می کند که مصداق این وضع را در بسیاری از زمین های رها شده بی حاصل که زمانی، بهترین دشت های کشور بودند، شاهدیم.

کاهش نرخ فرونشست به دلیل مرگ آبخوان، هنر و موجب افتخار نیست چون مثل این است که جنگلی را به صورت زمین سوخته به آیندگان تحویل بدهیم. اگر مرگ آبخوان باعث کاهش نرخ فرونشست شده باشد، به این معناست که زمین دیگر چیزی برای از دست دادن نداشته و تبدیل یک سرزمین به مکانی غیر قابل سکونت، ستمی است که در حق آیندگان روا داشته ایم آن هم در حالی که امکانات این سرزمین با گذر چند هزارساله به دست ما رسیده ولی ما از اواسط دهه 1350 تا امروز، حدود 140 میلیارد متر مکعب آب های تجدیدپذیر را از دست دادیم.

آب های تجدیدپذیر، معمولا از طریق بارش و نزولات جوی جبران می شود ولی چون میزان برداشت ما بیشتر از میزان تغذیه بوده، با کسری منابع آب های تجدیدپذیر مواجه شدیم و ظرف 50سال، چنان به منابع چند هزارساله آسیب زدیم که طبق پیش بینی من، بسیاری از آبخوان های ما، حداکثر تا 10 سال آینده امکان استحصال آب دارند و پس از این زمان، به آب های با شوری بسیار بالای لایه های تحتانی می رسیم که چنین آبی هم ارزش استحصال از عمق به سطح زمین ندارد چون موجب شوره زار شدن سطح خاک می شود.

امروز اغلب کلانشهرها و شهرهای بزرگ و پرجمعیت ایران، در مجاورت پهنه های فرونشستی قرار گرفته اند در حالی که پهنه های فرونشست از شمال غرب مشهد و جنوب شرق شیراز و جنوب اصفهان و جنوب غرب تهران و شمال غرب کرمان در حال گسترش به سمت مرکز شهرهاست و متاسفانه اعداد فرونشست در کشور ما، اعدادی بی نظیر در دنیاست.

بعد از پایان نشست علمی مرتبط با این همایش، با توجه به اینکه دستگاه هایی همچون سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت راه و سازمان پدافند غیر عامل هم در برگزاری این همایش سهیم هستند، آیا دعوتی از طرف دولت نداشتید که از شما راهکارهای عملیاتی برای این هشدارها بخواهند؟

متاسفانه من در عمر کارشناسی خودم، به یاد ندارم که دولت ها دعوت به چاره جویی کرده باشند بلکه تمام اقدامات را ما با خواهش و تمنا و پیگیری به دولت ها پیشنهاد داده ایم و متاسفانه، استقبال دولت ها از پیشنهادات ما هم فقط به حرف محدود شده و با گذر زمان هم این پیشنهادات به فراموشی سپرده شده است. متاسفانه بسیاری از مسوولان رده های بالا، تا حدی ذهنشان درگیر مسائل مختلف است و با کمبود وقت مواجهند که حتی فرصت توجه به پیشنهادات مفصل را هم ندارند و رسیدگی به این پیشنهادها را به مدیران رده های پایین تر می سپارند و البته گاهی هم، طرح این هشدارها برای ما مساله ساز می شود و مسوولان دولتی به ما گلایه می کنند که چرا با چنین حرف هایی، باعث ناراحتی مردم می شویم.