فرارو- عرصه سیاست در ایران، روزهای عجیبی را پشت سر می گذارد. فرقی نمی کند نگاهمان به حوزه سیاست داخلی ایران باشد یا تحولات سیاست خارجی را مد نظر قرار بدهیم. در هر دوی این حوزه ها، شاهد شرایطی هستیم که شاید بتوان آن ها را تجربه هایی جدید نامید. برخی ناظران با نگاهی به تحولات سیاسی در دیگر کشورها، می گویند عرصه سیاست در ایران هم دچار ابتذال شده است. برای تحلیل وضعیت سیاسی ایران و مسیر پیش رو، با محمدرضا تاجیک، استاد علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی گفتگویی تفصیلی داشتیم.

شاید یک علت در میان انبوهی، آن باشد که سیاست و تدبیر جامعه، در ایرانِ امروز، چنان در نازایی تب آلود و در شبِ تاریک خود گیر افتاده که گویی خودش را بدون رهسپاربودن به سوی هیچ هدف و تغییری بازتولید می کند. اهالی تدبیر، به سادگی زمان های تاریخی تصمیم و تدبیر خود را از دست داده و همواره با وضعیتی مواجه می شوند که می توان آن را وضعیت غیرمولد و هرزرفته، یا زمان تکرار و در تعلیق، نامید. به بیان دیگر، روایت و حکایت این اصحاب تدبیر، همان روایت سیزیف است: موجودی که فعالیت اش امکان انباشت ندارد و روایت اش بی شباهت به داستان انیمیشن ترانه برای لوپیتا (1998) اثر فرانسیس الیس نیست: در این اثر، شاهد فعالیتی هستیم که آغاز و پایانی ندارد، و به نتیجه یا محصولی معین نمی انجامد: زنی آب را از لیوانی به لیوان دیگر می ریزد و بعد آن را بازمی گرداند. ما با نوعی مناسک ناب و مکرر هدردادن زمان مواجهیم؛ مناسکی سکولار که ورای هرگونه ادعایی از قدرت جادویی، سنت دینی یا عرف فرهنگی است.

این عمل غیرمولد، این فزونی زمان که در الگویی غیرتاریخی از تکرار ابدی به دام افتاده است، تصویر حقیقی آن چیزی را برای کامو برمی سازد که می توان مادام العمر خواند: بازه ای که نمی توان به هیچ گونه معمای زندگی ، موفقیت زندگی یا مناسبت تاریخی فروکاست. چنین زمان هرزرفته و غیرالاهیاتی ، به باور فرانسیس الیس، رهنمون نشدن آن به هیچ نتیجه، نقطه پایان، یا اوجی است؛ زمانی هم چون زمان تمرین پیش از اجرای نمایش یا تمرینِ تمرین. در این حالت، با سیاستی مواجه‎ایم که هرگز خود را تحقق نمی بخشد و هرگز به هدف اش نمی رسد و میل و انتظاری را که برانگیخته، ارضاء نمی کند. به پیروی از آلیس، می‎توان کار سیاست را در این حالت، هم چون کار پرمشقت یک واکسی دانست که نوعی از کار ارائه می دهد که به معنای مارکسیستی کلمه، هیچ ارزشی تولید نمی کند، زیرا، زمان صرف شده در تمیزکردن کفش به هیچ محصول نهایی - آن طور که در تئوری ارزش مارکس وجود دارد - نمی انجامد.

علت دیگر که می تواند نتیجه علت نخست باشد، آن است که در این شرایط اصحاب تدبیر هر آن چه می‎کنند از علاج و دوا، رنج افزون می کنند و حاجت ناروا. پنداری، سیاست دیگر سیاست نمی داند و پنداری تدبیر منزل (جامعه)، بی‎تعلق و بی اعتنا به شرایط و وقایع و رخدادها، به قول آن شاعر، هم چون برگ زرد پاییزی شناور در باد، رقص زنان در هیاهوی باد، هر لحظه این سو و آن سو می شود! بی خیالی اش عجیب است! داستان این تدبیر - که تنها یک نام است و دیگر هیچ - داستانی است که ارزش تعریف کردن ندارد و کسی نمی خواهد آن را گوش کند.

کسی اعتقاد ندارد که شخصیت های داستان می توانند قهرمان باشند و مشکلی را مرتفع سازند. کسی باور ندارد جایی در این داستان، عشق قدرت ، تبدیل به قدرت عشق شود و رنج مردمان: تبدیل به رنج حاکمان گردد. کسی منتظر تغییر و افزوده ای نو و شخصیتی متفاوت در داستان نیست. کسی منتظر وضوح زبانی، شفافیت کارکردی و قطعیت گفتار عاملان و کارگزاران آن نیست. کسی منتظر پایان خوشی در داستان نیست، کسی منتظر محاسبه نفس و نقدی از درون نیست. در یک کلام، کسی منتظر سیاست و تدبیر نیست، چون می داند از تدبیرِ تدبیرگران کار برنیاید جز با صد قیل و قال و بحران و بلا.

از منظری دیگر می توان گفت، سیاست در جامعه امروز ما خود به جزیی از مشکل تبدیل شده است و نه راه حل مشکل؟ در این شرایط که می توان آن را شرایط تعلیق و استیصال سیاست نامید، اصحاب تدبیر هرگاه می شوند عاجز ز تدبیر، حوالت کارشان به تقدیر، به دیو و پری، به گذشته و گذشتگان، به بیگانه و آشنا، می دهند و از قضاجنبان حال عجب جامعه و اسباب آن نمی پرسند، و چون در تدبیر مشکلی می شوند، به تعبیر مولانا، می بندد از گمان هر کس خیالی، و می کنند با هم قیل و قالی.

در پرتو این ناسیاست، جامعه امروز ایرانی، جامعه فزون-مشکل یا پر-مشکله ای شده است که بسیاری از این مشکلات، ریشه در تدبیرها (کژتصمیمی ها و کژتدبیری ها) دارند. همان گونه در جامعه پساانقلاب ما، شرایط استثناء تبدیل به شرایط عادی و طبیعی شد، در عرصه مدیریت کلان (حکومتی) نیز، مشکل زایی هر تدبیر مشکل گشا، به قاعده مدیریتی تبدیل گشت. طبیعی است، زیرا در بسیاری از امور مهمه، همواره کار به کسانی سپرده شده که اگرچه شعر از شعیر فهم نمی کنند و دین از مین و صاحب از مصحوب و مالک از مملوک، و اگرچه عاطل از دانش و بری از دین هستند، اما دماغی از افیون مشوش دارند و از آن رو، قول و فعلی ناخوش دارند. این گروه از مردمان مجهول النسب و معدوم الحسب ، از آن رو که دایرمدار اوامر و نواهی و مالک رقاب احکام اربابان و اقطاب قدرت هستند، به طرفه العینی به حریم اهالی تدبیر درمی آیند.

میرزا مهدی نواب تهرانی، معروف به بدایع نگار، در رساله دستورالاعقاب از جوانکی مجهول النسب و معدوم الحسب، که هر شب بلاسبب جایی خفتی و به لاطائل حرفی گفتی یاد می کند که از گدامنشان بی نام و به تحصیل قوت لایموت در شکنجه و آزار بود، اما در اوایل ورود موکب مسعود به واسطه رابطه خدمت بعضی از بزرگان دولت یافت ، یعنی با بر تخت نشستن محمدشاه به خدمات جلیل و مهمات عمده منصوب شد. بدایع نگار سپس می افزاید: زمین و آسمان سیاست و قدرت، همواره با سفهاء و دونان و پست مردان و زبونان دست دوستی در آغوش دارد. ... شخص باید بتواند به هرکس و هرگونه وسیله راهی بیابد و از او فایده و تمتع ببرند و از فریسه آن ها شاید او نیز، سدجوعی کند و طعمه ای بردارد و بدین وسایط قابل رجوع خدمت بشود و در کارها بیفتد و او را راه بدهند تا وقتی به اقتضای اقبال خودش شخصی بشود و تحصیل این مقام خیلی تعلق و تملق می خواهد؛ خیلی بی خبری از آیین و ناموس می خواهد.... کس که مرد میدان چنین بی خبری از آیین و ناموس نباشد، خافل و عاطل و باطل ماند، در حالی که مردمی که به حساب نمی آمدند و یکسره بیگانه از کار و عمل بودند، به سبب اقدام و اقتحام، و از آن جا که در طلب حطام دنیا مایه دین و جوهر وجود خود را وقع نمی گذاشتند، به مقامات عالی رسیدند.

از این سموم، و نیز، از سمومی که از سمت پتیارگی و فساد در گذر سالیان بر طرف بوستان سیاست بگذشت، عجب نیست که دیگر بوی گلی و رنگ نسترنی نیست، عجب نیست که دیگر هیچ جوانه ارجمند از درختان آن رست نتواند، عجیب نیست که مزاج تبه گشته سیاست را، دیگر نه فکر حکیمی و نه رای برهمنی تواند تیمار کرد، و عجب نیست که دیگر کس را امکان نبشتن سیاستی نیست که مردمان آن را بداخلاقی، بدتدبیری، بدزبانی، بدمرامی، بدزیستی و... فهم نکند. در دهه هفتاد و هشتاد دریچه ای به روی نسیمی تازه از سیاست نیمه گشوده شد، اما دیری نپایید که عاملان و حاملان ناسیاست ها یا سیاست های دروغینی همچون: کهن سیاست و پیراسیاست و فراسیاست و ابرسیاست و پساسیاست و پاپ سیاست (در مورد این نوع سیاست ها در مطالب قبلی توضیح داده ام) دریچه را به صد میخ بستند.

تاجیک: این بی حسی، از یک منظر، نتیجه تکرارِ تکرارِ نخواستِ آن چه هست و خواستِ آن چه نیست است. روحِ رنجورِ انسان و جامعه ایرانی، امروز از فقدان نیک زیستن و از زیستن ی باشد که از آن دریغ شده است، سخت در رنج و بی تابِ تغییر است. انسانِ ایرانی، دیریست که اهالی تمیز و تدبیر خویش را در اندیشه تغییری در منش و روش خویش در جهت تامین و تضمین نیک زیستی مردمان نمی بیند، اما می بیند در فقدان این تامل اندیشگی و این فقدان اراده-به-تغییر، سامان اخلاقیِ دروغین و دردناک و تهی از نیکی و حقیقت مندی بر زیست فردی و اجتماعی ایرانیان حاکم شده است که دیگر زیستن نمی توانش دانست. می بیند در این ناوضعیتی (وضعیت انجماد و سترونی و تعلیق) که بر جامعه حاکم شده است، دیگر کسی از کرامت و عدالت و فضلیت برخوردار نیست، و زندگی تبدیل به یک سامان اخلاقی ویران و مرگ آفرین و هم بسته روح تباه و تبهکار طالبان قدرت و منفعت گردیده است. می بیند که خیر فردی و اجتماعی، دیگر امکان پیوند با یکدیگر ندارند.

دقیقا در دقیقه تمنای ناکام آن چه می خواهد و نمی بیند ، انسانِ ایرانی گرفتار نوعی تروما شده است گه لزوما ره به بی حسی و انفعال نمی برد. چنان چه بپذیریم که فقدان چیزی موجب تمنای آن، و تمنای ناکام آن موجب نوعی روان زخم یا ترومای سرکوب شده، و بازگشت این ترومای سرکوب شده همواره با نوعی خشم و خشونت همراه است، آن گاه راز درون پرده نگاه و احساس و رفتار اعتراضی مردمان ایران امروز بر ما آشکار می شود. به بیان دیگر، چنان چه بپذیریم زمانی که انسان ایرانی در قلمرو زیست فردی و جمعی خویش، هر نشان و نشانه ای که می بیند بیانگر تباهی و پلشتی است، و کنش هایی که قرار بود در قلمرو اخلاق درون مایه زیستِ اخلاقی یا نیک زیستی او را فراهم آوردند، از کار افتاده اند، در هیبت انکار و عدوی آن چه می بیند و نمی خواهد ظاهر می شود. در این شرایط، پند و اندرز اخلاقی و خشم و خشونت، دیگر کارگر نمی افتند و مردمان خود کارگزار تغییر تاریخی خویش می شوند. می خواهم بگویم درون این بی حسی غوغا و هیاهو و شورش و خیزشی برپاست که چون برون شود نه از تاک نشان و نه از تاک نشان.

در پاسخ به قسمت دوم پرسش باید بگویم که جنگ دوازده روزه، موجد و موجب نوعی احساس محرومیت نسبی در جامعه ایرانی نیز گشت: در دوران پساجنگ، انتظار برای تغییرات معنادار در تمامی سطوح حکومت مندی به شدت بالا رفت، اما چون گردها خوابید و شب رفت و روز فراز آمد و گذشت از شب دو کوته پاس، بانگ طبل اهالی قدرت رفت تا هر سو که: می نجنبد آب از آب، آن سان که برگ از برگ، هیچ از هیچ... دیروزتان بد و امروز و فرداتان بتر. در این شرایط، با نوعی معناباختگی بکتی که حاصل تجربه جنگ دوم جهانی و باور به ناممکنی سیر تحول خطی روند تاریخ بود - یا معناباختگی مروژکی - که نتیجه نوعی هتک حرمت ساحت خیال و انتظار و خواست مردم است مواجه می شویم که در وضعیت و حالتِ بی حسی و انفعال، ظهور می کند، اما چه کس است که نداند این هنوز آغاز است و پنجره به روی صبحدم باز است.

در جامعه امروز ما، مسئله آن نیست که مردمان ترک سیاست کرده اند و عطایش را به لقایش بخشیده اند یا نه، بلکه این است که سیاست در تمامی خلل و فرج زندگی فردی و اجتماعی آنان نفوذ کرده و هیچ منطقه الفراغی برای امر غیرسیاسی باقی نگذاشته است. در این شرایط، اساسا گزیر و گریزی از سیاست نیست: حتی حکم این جابه جایی اولویت ها را هم سیاست گفت. امروز، مردم ما رو به هر سو می کنند جز سیاست نمی بیند. سیاست، آن الهه نیستی و تباهی است که در همه چیز و همه کجا هست، و چون بر او پشت کنی، او یک لحظه تو را در هیچ آنی از آنات، در خود (در خلوت و جلوت)، رها نخواهد کرد.

اگرچه، آن چه انسان ایرانی به نام سیاست تجربه می کند با او هم زمان و هم زبان نیست، و گاه، یک گام جلوتر، و گاه دیگر، دوگام عقب تر، و گاه نیز، در مقابل یا نافی و انکار اوست، و این دو هیچ گاه در یک اکنون مشابه (به تعبیر ارنست بلوخ) یا سویه مشابه به سر نمی برند، و اگرچه، تصویر و تصور متقابل مردمان و اصحاب سیاست از یگدیگر همواره شبیه تاریکخانه ای است که عکس های آن یک جا زیادی نور خورده اند، و زیادی روشن شده اند، و جایی دیگر کم تر نور دیده اند و تیره اند، اما در واپسین تحلیل، سیاست همواره در قعر ناخودآگاه آنان حضور دارد، و دیدگشتِ سیاسی آنان را در نزدیکی و دوری از خود - شکل می دهد.

شاید روایت فصل و فاصله دوری مردم ایران از آن چه به نام سیاست تجربه می کنند، همین نزدیکی دهشت آفرین و تحمل ناپذیر سیاست به تمامی ساحات زندگی آنان باشد. سیاست، در جامعه امروز ما همچون عجوزه کریه منظر/نظر یا لکه سیاه سمجی است که به صد بی مهری و قهر و قهرِ مردمان نیز، قصد جدایی از آنان را ندارد. از این منظر، رابطه انسان ایرانی و سیاست شاید آن باشد که آن شاعر می سراید: در منی و این همه ز من جدا / با منی و دیده ات به سوی غیر، بهر من نمانده راه گفتگو / تو نشسته گرم گفتگوی غیر، غرق غم دلم به سینه می تپد / با تو بی قرار و بی تو بی قرار. اما این در دامان سیاست زیستن، دست سیاست به گرمی فشردن، به روی سینه تنگ خویش او را فشردن، خطاهایش ندیدن و نگغتن، موجب وفاداری سیاست به مردمان نگشت، و با بهره ای آزادانه از فریدون مشیری، زحد بگذشت چون خودکامگی هایش، مردمان صفای خویش را افسوس خوردند و ره توشه برداشتند و قدم در راه دیگر بگذاشتند، ببینند آیا آسمان سیاست هم جا همین رنگ است.

نیک زیستی، نیک زیستی و نیک زیستی. ایران امروز را شور و شورشی دیگر است: شور نیک زیستی. واژگان تحت انقیاد، به شور و شورش آمده اند تا از این آگاهی و اراده به نیک زیستی را در برابر جزم ها و ایدئولوژی هایی که می خواهند معنا یا هدفی برای بدزیستی بتراشند، و نازندگی اکنون را از مسئله بودن بیاندازند و پذیرفتی اش سازند، صیانت کنند.

این آگاهی نسبت به آن زندگی که می خواهند اما نمی بینند و آن که نمی خواهند اما می بینند، همان امر سیاسی تاریخ اکنونِ ایران است. سیاست، در این جا، پاسخی است به شیوه بودنی که نه تنها حس نبودِ نیک زیستن دست از سرش برنمی دارد، بلکه حس فقدان زندگی، اخگری بر هر منظر و نظرش می افکند.

این سیاست، مردمان را می خواند تا اکنونِ کشنده را بسان نبودِ سرنوشت سازِ نیک زیستن، نبودِ خواستِ اندیشیدن به خواست های زندگی روزمره، و نبودِ خِرد بنگرند. سیاست، به آنان یاری می دهد تا نبودِ زندگی فضیلت مند، را رویت کنند، و از آنان می خواهد تا آن رنج که در تن و جان شان زخم می زند را به صورتی دیگر از امر سیاسی و فناوری مقاومت تبدیل کنند.