در شرایطی که بحران کم آبی به تهدیدی جدی برای زیست شهروندان ایرانی تبدیل شده است. بازچرخانی آب به عنوان موثرترین ابزار برای پایداری منابع آبی در دستور کار دولت و کارشناسان قرار گرفته است.

به گزارش اعتماد، تهران، یکی از پرمصرف ترین شهرهای ایران، اکنون در نقطه ای حساس از ناترازی منابع و مصارف آب قرار دارد. کارشناسان هشدار می دهند اگر روند کنونی ادامه یابد، پایداری زندگی شهری با خطر مواجه می شود. در چنین شرایطی، توسعه تصفیه خانه ها، اصلاح الگوی مصرف و استفاده از پساب تصفیه شده در صنعت و فضای سبز می تواند راهی برای نجات شهرهای تشنه باشد.

با توجه به کمبود منابع آبی در پایتخت، احداث تصفیه خانه های جدید به ضرورتی اجتناب ناپذیر تبدیل شده است. تصفیه خانه فاضلاب رباط کریم که 12 آبان ماه افتتاح شد، یکی از پروژه های مهم دولت مسعود پزشکیان در این زمینه است. این مجموعه طبق گزارش های رسمی با ظرفیت روزانه 21 هزار و 288 مترمکعب و سرمایه گذاری حدود 2300 میلیارد تومان، در زمینی به مساحت 5 هکتار احداث شده و سالانه 8 میلیون مترمکعب پساب تصفیه شده تولید می کند که قابلیت استفاده در کشاورزی، صنعت و خدمات شهری را دارد. طبق گزارش های منتشر شده، تصفیه خانه رباط کریم با فناوری های نوین قادر است علاوه بر حذف نیترات، میزان فسفر و سولفات را نیز تا حد قابل توجهی کاهش دهد و بدین ترتیب نقش موثری در بازچرخانی و کاهش برداشت از منابع زیرزمینی ایفا کند.

مسعود پزشکیان، رییس جمهور ایران اواخر هفته گذشته، با اشاره به بحران آب تهران هشدار داد اگر تا آذرماه بارانی نبارد، ناچار به جیره بندی آب خواهیم بود و در صورت تداوم خشکسالی باید تهران را تخلیه کنیم.

طبق گزارش وزارت نیرو، رییس جمهور در ادامه اعلام کرده است، هم اکنون ایران با بحران های طبیعی همچون کمبود بارش و منابع آبی روبرو است و این بحران ها می تواند پیامدهای جدی برای تأمین منابع آب و گاز داشته باشد.

او با تاکید بر اینکه کشور نیاز به مدیریت بهتر در این حوزه ها دارد، ادامه داد: اگر باران نبارد، احتمالا از آذرماه باید در تهران آب جیره بندی شود.

به تازگی عیسی بزرگ زاده، سخنگوی صنعت آب در مورد راه حل بحران آب گفته است؛ عبور از شرایط بحرانی با دیپلماسی آب، بازچرخانی گسترده و اصلاح الگوی کشاورزی ممکن است، تحولاتی که باید همزمان در سیاست، صنعت و مزرعه آغاز شود.

فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت نیز به موضوع صرفه جویی در مصرف آب برای عبور از پاییز خشک اشاره کرده و گفته است؛ گزارش های سازمان هواشناسی امیدوار کننده نیست و هر چقدر هم که بارش وجود داشته باشد جایگزین آنچه از زیرزمین برداشت شده است نمی شود.

بازچرخانی آب به معنای بازیافت و استفاده مجدد از آب های مصرف شده است. این فرآیند از نظر بهداشتی تأثیر منفی ندارد و در بسیاری از کشورها به عنوان بخشی از سیاست های حفظ محیط زیست و کاهش مصرف آب تصفیه شده اجرا می شود.

با توجه به اینکه تا سال 1420 جمعیت کشور از مرز 100 میلیون نفر عبور می کند و منابع تجدیدپذیر آب تا 50 درصد کاهش می یابد، اهمیت بازچرخانی بیش از پیش نمایان می شود. بر اساس آمار وزارت نیرو، حدود 70 تا 80 درصد آب مصرفی در منازل به فاضلاب تبدیل می شود و قابلیت استفاده مجدد در کشاورزی، صنعت و حتی تغذیه سفره های زیرزمینی را دارد.

در حال حاضر نیز نزدیک به یک هزار واحد صنعتی کشور سالانه حدود 830 میلیون مترمکعب از نیاز آبی خود را از طریق بازچرخانی تأمین می کنند. محمد ارشادی، عضو شورای راهبردی اندیشکده تدبیر آب، تأکید می کند: بازچرخانی آب به ویژه در دوره های کم آبی، یکی از معدود ابزارهای واقعی برای مدیریت بحران در شهرهای بزرگ ایران است.

او توضیح می دهد: وقتی از بازچرخانی سخن می گوییم، منظور بیشتر بازچرخانی آب شرب و مصارف شهری است، نه آب کشاورزی. در کشور ما بخش کشاورزی به دلیل پراکندگی زمین ها و نبود زیرساخت های متمرکز زهکشی، کمتر امکان بازچرخانی دارد؛ در حالی که در شهرها، شبکه جمع آوری فاضلاب شهری این فرصت را فراهم می کند تا پس از تصفیه، آب دوباره در چرخه مصرف قرار گیرد.

به گفته او، تمرکز سیاست گذاران در دو الی سه سال اخیر بر بازچرخانی آب شرب بوده است، زیرا این بخش قابلیت جمع آوری متمرکز دارد و می تواند در زمان بحران به عنوان یک منبع جایگزین استفاده شود.

ارشادی یادآوری می کند: مصرف آب در مناطق مختلف ایران به شدت متفاوت است. در حالی که میانگین مصرف آب شهری در سطح کشور حدود 8 تا 9 درصد از کل منابع است، در کلان شهرهایی مانند تهران این رقم به بیش از 45 تا 50 درصد می رسد. همین تفاوت، ضرورت بازچرخانی در کلان شهرها را بیشتر می کند.

او می گوید: در تهران، جایی که بیش از نیمی از مصرف آب کشور صرف مصارف شرب، بهداشت و فضای سبز می شود، بازچرخانی می تواند بخشی از فشار بر منابع خام را کاهش دهد. او اشاره می کند: کشورهای پیشرفته این مسیر را با موفقیت پشت سر گذاشتند. در آلمان آب تا بیست بار در چرخه مصرف باقی می ماند و در ژاپن نیز هر واحد آب تا پانزده بار تصفیه و بازاستفاده می شود. این تجربه ها نشان می دهد که بازچرخانی تنها راهکار فنی نیست، بلکه روشی پایدار برای بقا در اقلیم های خشک است. حجم مصرف آب و هدررفت آن در تهران چقدر است؟

ارشادی به اعداد و ارقام مصرفی تهران اشاره کرده و می گوید: میزان مصرف روزانه آب در پایتخت حدود یک میلیارد و ششصد تا هفتصد میلیون مترمکعب در سال است که بخشی از این مقدار، حدود 20 تا 30 درصد، به عنوان آب هدررفته شناخته می شود.

او توضیح می دهد: مفهوم هدررفت از نگاه شرکت های آب و فاضلاب با درک عمومی متفاوت است. وقتی این شرکت ها آب را کالایی برای فروش در نظر می گیرند، هر حجمی از آب که به مصرف کننده فروخته نشود، آب از دست رفته تلقی می شود. اما در واقع بخش زیادی از این آب دوباره به سفره های زیرزمینی بر می گردد و وارد چرخه طبیعی آب می شود.

او تأکید می کند: دیدگاه کالایی به آب، به مرور ساختار مدیریتی را تغییر می دهد. وقتی آب صرفا به عنوان کالایی فروختنی دیده می شود، رابطه شهروند و دولت به رابطه فروشنده و مشتری تقلیل می یابد؛ در حالی که آب باید به عنوان یک حق عمومی و منبع حیاتی مدیریت شود.

ارشادی با بیان اینکه بخش قابل توجهی از آب تهران در تابستان صرف کولرهای آبی می شود، می گوید: حدود 20 تا 30 درصد از آب مصرفی در این دوره به خنک کننده ها اختصاص دارد. همچنین بین 10 تا 15 درصد از کل مصرف سالانه برای آبیاری فضای سبز شهری به کار می رود.

او توضیح می دهد: اگر همین دو بخش بتوانند از آب بازچرخانی استفاده کنند، بخش زیادی از فشار از روی منابع خام برداشته می شود. در حال حاضر تنها حدود 500 تا 600 میلیون مترمکعب از آب مصرفی تهران پس از تصفیه قابل استفاده مجدد است. اما پتانسیل افزایش آن تا 800 میلیون مترمکعب وجود دارد. تصفیه خانه های جنوب تهران، از جمله رباط کریم و فیروز بهرام، سهم عمده ای در این فرآیند دارند.

به گفته ارشادی، طرح های موجود توان تولید سالانه 250 تا 300 میلیون مترمکعب پساب تصفیه شده را دارند. در صورت تکمیل شبکه های جمع آوری فاضلاب، این مقدار می تواند تا سه برابر افزایش یابد. او معتقد است؛ در شرایط کنونی باید به سمت تصفیه خانه های محلی و غیرمتمرکز رفت تا هر منطقه بتواند پساب خود را بازتصفیه کند و در فضای سبز همان ناحیه به کار گیرد. در غیر این صورت، تمرکز بیش از حد در جنوب تهران می تواند خود به بحران زیست محیطی جدیدی منجر شود.

ارشادی هشدار می دهد: اگر فاضلاب شهرها به صورت متمرکز جمع آوری و از منطقه خارج شود، سطح آب های زیرزمینی تهران به شدت افت می کند و این پدیده خطر فرونشست زمین را تشدید خواهد کرد.

یکی از راه حل های چالش آب مورد نیاز تهران، طرح انتقال آب از طالقان است. ارشادی در ادامه در واکنش به طرح انتقال آب از طالقان به تهران می گوید: این پروژه تأثیر چندانی بر حل بحران ندارد. حجم آب منتقل شده کمتر از بیست میلیون مترمکعب در سال است و نمی تواند کمبود تهران را جبران کند.

از دید او، این طرح ها بیشتر جنبه موقتی دارند و در واقع نوعی جابه جایی بحران از منطقه ای به منطقه دیگر محسوب می شوند و انتقال آب از حوضه ای به حوضه دیگر، تنها منابع کشاورزی مناطق مبدأ را تضعیف می کند و عدالت آبی را زیر سوال می برد. در نهایت، چنین طرح هایی به جای حل مساله، موجب گسترش نابرابری بین مناطق می شود.

ارشادی شرایط کنونی آب در تهران را بسیار بحرانی توصیف کرده و ادامه می دهد: اگر تا آذرماه بارندگی مناسبی رخ ندهد، احتمال جیره بندی آب در تهران بسیار بالاست. حتی اگر باران ببارد و امسال بحران موقتا رفع شود، سال آینده بحران شدیدتری در پیش است، زیرا ساختار مصرف و توسعه شهری تغییری نکرده است.

او ریشه بحران را در سبک توسعه چند دهه اخیر می بیند؛ سبکی که بر مصرف بی محابای منابع طبیعی استوار است و توضیح می دهد: طبیعت ایران ذاتا کم آب است و تمدن ایرانی همواره بر پایه سازگاری با کم آبی شکل گرفته، اما توسعه مدرن بدون توجه به این واقعیت پیش رفته است.

ارشادی می گوید: تهران مانند شهری است که بر دهانه آتش فشان نشسته است؛ هر لحظه ممکن است واکنش طبیعت فاجعه آمیز شود.

او هشدار می دهد: اگر روند کنونی ادامه یابد، افت سطح آب های زیرزمینی و فرونشست زمین به سطحی می رسد که ساختمان ها ترک می خورند و گسل ها فعال می شوند. او باور دارد: مدیریت آب تنها با تغییر نگاه شهری و حکمرانی اصلاح می شود. بخش زیادی از مصرف آب در دست شهرداری هاست، اما ماموریت آن ها همچنان حفظ فضای سبز به سبک اروپایی است؛ الگویی که با اقلیم خشک تهران سازگار نیست. در حالی که در بسیاری از کشورها طراحی فضای سبز بر پایه گیاهان بومی و کم آب انجام می شود، در تهران هنوز الگوی چمن و درختان پرمصرف رایج است.

ارشادی همچنین به ناهماهنگی میان نهادهای متولی اشاره کرده و می افزاید: شرکت های آب و فاضلاب برای حفظ درآمد خود از مشترکان پرمصرف، انگیزه ای برای محدودسازی مصرف آن ها ندارند، زیرا بخش عمده درآمدشان از همین طبقه تأمین می شود. این تناقض ساختاری سبب می شود سیاست های کاهش مصرف به درستی اجرا نشود. ارشادی تأکید می کند: بحران آب تهران محدود به یک سال یا یک دوره خشکسالی نیست. حتی اگر بارش ها بهبود یابد، بدون تغییر در سبک زندگی، الگوی توسعه و شیوه حکمرانی، بحران بازمی گردد.

او می گوید: طبیعت در برابر رفتار انسانی سکوت نمی کند و جیغ طبیعت همان فرونشست ها، ترک ها و بحران هایی است که هر سال شدیدتر می شود.

به باور او، تنها راه برون رفت از این چرخه، کاهش بار جمعیتی تهران، بازنگری در مدل توسعه شهری و گسترش سامانه های بازچرخانی محلی است. اگر مدیریت شهری و سیاست های کلان کشور به این سمت نرود، تهران در آستانه بحرانی قرار می گیرد که نه با بارش کوتاه مدت و نه با طرح های انتقال آب قابل حل نیست.

در شرایط فعلی یکی از چالش های کشور تامین آب کشاورزی است. زیرا روند بازچرخانی آب در اراضی کشاورزی ایران تقریبا غیر ممکن است. عضو شورای راهبردی اندیشکده تدبیر آب در این باره می گوید: کشاورزی در ایران حدود 80 تا 90 درصد از کل آب کشور را مصرف می کند، اما به دلیل پراکندگی اراضی و نبود سامانه های متمرکز زهکشی، بازچرخانی در این بخش بسیار دشوار است.

ارشادی به عنوان نمونه به استان خوزستان اشاره کرده و می گوید: پساب نیشکرها یکی از منابع اصلی آلودگی رودخانه کارون است. حجم بالای پساب صنعتی و کشاورزی که بدون تصفیه به رودخانه می ریزد، موجب افت شدید کیفیت آب در پایین دست اهواز شده است.

به گفته او، اگر مجتمع های بزرگ کشاورزی بتوانند سامانه های جمع آوری و تصفیه محلی ایجاد کنند، امکان بازچرخانی در این بخش به مراتب بیشتر می شود. با این حال، تمرکز کنونی سیاست های دولت بر بازچرخانی فاضلاب شهری است که هم قابلیت کنترل بیشتری دارد و هم سریع تر نتیجه می دهد.

انوش نوری اسفندیاری، عضو شورای راهبردی اندیشکده تدبیر آب ایران در مورد بازچرخانی آب به اعتماد می گوید: در شرایطی که ایران با خشکسالی های پی درپی، افت سفره های زیرزمینی و افزایش مصرف در بخش های شهری و صنعتی روبرو است، بازچرخانی آب به یکی از حیاتی ترین راهکارهای مدیریت منابع تبدیل شده است.

نوری اسفندیاری در ادامه تأکید می کند: بحران کم آبی دیگر در حد هشدار نیست، بلکه به واقعیتی روزمره برای میلیون ها شهرنشین تبدیل شده است، البته این مساله در دولت های گذشته نیز مطرح بوده است. او توضیح می دهد: افتتاح تصفیه خانه هایی مانند پروژه اخیر در رباط کریم نشانه توجه به این موضوع است، اما هنوز نمی توان گفت کشور وارد مرحله ای از مدیریت پایدار منابع آبی شده است.

به گفته او، بازچرخانی نیازمند برنامه ریزی جامع، مشارکت شهرداری ها، صنایع و نهادهای آب رسان است تا بتواند نقش واقعی خود را ایفا کند.

اسفندیاری می گوید: صنایع کشور بزرگ ترین مصرف کنندگان و در عین حال بزرگ ترین تولیدکنندگان پساب هستند، اما هنوز استفاده موثری از این ظرفیت صورت نمی گیرد. او تأکید می کند: بسیاری از واحدهای تولیدی، از صنایع غذایی گرفته تا فلزی و شیمیایی، حجم زیادی پساب تولید می کنند که قابلیت تصفیه و استفاده مجدد را دارد. با این حال، در نبود مقررات الزام آور و حمایت مالی مشخص، بیشتر این پساب ها بدون تصفیه کافی به محیط زیست برمی گردد و موجب آلودگی خاک و منابع آب سطحی می شود.

اسفندیاری معتقد است؛ اگر سیاست گذاران، بازچرخانی را جزیی از الزامات زیست محیطی صنعت تعریف کنند، می توانند از اتلاف میلیون ها مترمکعب آب جلوگیری کنند. به باور این کارشناس حوزه آب، اجرای طرح های بازچرخانی در ابتدا هزینه بر است، اما در بلندمدت به یکی از سودآورترین بخش های سرمایه گذاری صنعتی تبدیل می شود. کارخانه ها باید تصفیه و بازاستفاده از آب را در محاسبات اقتصادی خود لحاظ کنند، نه به عنوان هزینه اضافی، بلکه به عنوان سرمایه ای برای پایداری تولید.

او تأکید می کند: صنایع بزرگ با نصب سامانه های بازچرخانی می توانند مصرف آب تازه را تا نیمی از میزان فعلی کاهش دهند و هزینه های تأمین و دفع پساب را نیز پایین بیاورند.

به گفته او، این مدل در کشورهای توسعه یافته به ویژه در شرق آسیا به استاندارد صنعتی تبدیل شده و ایران هم می تواند از تجربه آن ها بهره بگیرد.

اسفندیاری یادآور می شود: هر مترمکعب آبی که از طریق بازچرخانی بازیابی می شود، معادل همان مقدار از برداشت از منابع زیرزمینی جلوگیری می کند. او می گوید بخش زیادی از کمبود آب تهران ناشی از فشار بیش از اندازه بر سفره های زیرزمینی است و در صورتی که بازچرخانی در مقیاس شهری توسعه یابد، می توان این فشار را تا حد قابل توجهی کاهش داد.

به گفته او، منابع آبی تهران هرچند متنوع هستند، اما در سال های اخیر به دلیل کاهش بارش ها و رشد مصرف، آسیب پذیرتر از همیشه شده اند و بدون بازچرخانی و استفاده از پساب تصفیه شده، تأمین آب پایدار برای کلان شهرها غیرممکن است.

اسفندیاری استفاده از پساب در کشاورزی را مشروط به کنترل دقیق کیفیت می داند و توضیح می دهد: اگر پساب حاوی فلزات سنگین یا ترکیبات سمی باشد، می تواند خاک و محصولات را آلوده کند، به ویژه در محصولاتی که به صورت تازه مصرف می شوند. در مقابل، اگر تصفیه به درستی انجام شود، استفاده از پساب در آبیاری فضای سبز شهری و حتی برخی زمین های کشاورزی کاملا ممکن است.

او می گوید: در تهران نیز برنامه ای برای آبیاری فضای سبز با آب بازیافتی در حال اجرا است که در صورت تداوم، سالانه صدها میلیون مترمکعب آب تازه را آزاد می کند و به مصرف شهری برمی گرداند. این کارشناس حوزه آب می گوید: بزرگ ترین مانع در گسترش طرح های بازچرخانی، اختلاف بر سر قیمت آب تصفیه شده است. در تهران، بخشی از اختلاف میان شهرداری و شرکت آب و فاضلاب به نرخ خرید آب بازیافتی برمی گردد.

به گفته او، اگر این اختلاف ها حل شود، می توان بخش بزرگی از فضای سبز شهر را با پساب تصفیه شده آبیاری کرد و از مصرف آب شرب در این بخش جلوگیری کرد. او تأکید می کند: بیش از 700 شهرداری در کشور می توانند با اجرای چنین طرح هایی، از برداشت مستقیم آب از منابع زیرزمینی بکاهند. تنها در تهران، اجرای کامل طرح بازچرخانی می تواند سالانه بیش از 150 میلیون مترمکعب آب تازه را برای مصارف حیاتی آزاد کند.

از نگاه اغلب تحلیلگران تهران اکنون در مرحله حساسی از کمبود آب قرار دارد و بر اساس آخرین برآوردها، این شهر با حدود 25 درصد کسری آب روزانه مواجه است و اگر تا پایان پاییز بارندگی موثری رخ ندهد، مدیریت شهری ناگزیر می شود به تصمیم های اضطراری روی آورد.

اسفندیاری با تایید این وضعیت می گوید؛ تهران هنوز به نقطه تخلیه یا بحران غیرقابل بازگشت نرسیده است، زیرا از منابع متعددی برای تأمین آب بهره می برد، اما اگر روند فعلی ادامه یابد، پایداری این منابع در خطر قرار می گیرد.

به باور او، راه چاره نه در حفر چاه های جدید، بلکه در بازچرخانی و مدیریت تقاضا نهفته است.

اسفندیاری بر این باور است که آب در قرن حاضر جای نفت را به عنوان کالای استراتژیک جهان می گیرد و کشورهایی موفق خواهند بود که در بازیافت و بازچرخانی آب پیشرو شوند.

او تأکید می کند: ایران با موقعیت خشک و نیمه خشک خود ناگزیر است از هر قطره آب استفاده بهینه کند، بازچرخانی نه تنها راهکاری برای مقابله با کم آبی، بلکه ابزاری برای توسعه پایدار و حفظ امنیت غذایی و صنعتی کشور است و اگر نهادهای تصمیم گیر، شهرداری ها و صنایع در یک برنامه منسجم همکاری کنند، می توان بخش مهمی از بحران آب تهران و دیگر کلان شهرها را مهار کرد و از ورود کشور به مرحله بحرانی جلوگیری کرد.