سیدمهدی زرقانی در اعتماد نوشت: چند روزی است که فیلمی کوتاه در فضای مجازی دست به دست می شود. مرد میانسالی با تیشه ای در دست به جان کتیبه ای افتاده که روی آن نوشته شده خانه اندیشمندان علوم انسانی .

اگر قرار بود فیلمساز زبردستی وضعیت علوم انسانی در ایران را به تصویر بکشد، باید یک چنین تصویری را تدارک می دید که در عین سادگی و ایجاز، عمق فاجعه را به خوبی نمایش می دهد. واقعیت این است که خانه اندیشمندان علوم انسانی در ایران سال هاست که در حال ویران شدن است.

واقعیت ها وقتی خیلی تلخ می شوند یا به هر علت دیگری تشخص و تمایز می یابند، تن به صُور سمبلیک می دهند. این فیلم کوتاه به همان اندازه که واقعی است، در جهان مجازی وجه نمادین به خود گرفته و دارای بار معنایی تراژیک شده است. واقعیت ها که به نماد تبدیل می شوند، در حافظه جمعی ته نشین شده، برای مدت های طولانی در نهاد جامعه ادامه حیات می دهند.

وقتی واقعیت تراژیکی تبدیل به نماد شود، زنگ خطری است برای گوش های شنوا اگر باشد. ممکن است ده ها سال دیگر همین فیلم کوتاه از آرشیو به درآید و متناسب با افق انتظار عصر بازخوانی و تفسیر شود. آرشیوها در شرایط خاصی به سخن درمی آیند و گذشته را بازسازی و بازآفرینی می کنند. صور سمبلیک، پیوسته، گذشته را به حال می آورند و فراموش نمی شوند.

تیشه در دستان مردی که در روز روشن و در ملأعام و بی آنکه کسی مانع و رادع او شود، در حال خراب کردن کتیبه ای است که خانه اندیشمندان علوم انسانی را نمایندگی می کند. من از کم و کیف واقعیت حقیقی و حقوقی خانه اطلاعی ندارم و نمی خواهم تهمتی هم به کسی یا کسانی وارد کنم اما به عنوان عضوی کوچک از جامعه علوم انسانی در ایران برای خودم این حق را قائلم که بپرسم آیا هیچ راهی برای خراب نکردن خانه وجود نداشت؟

یعنی در پایتخت کشوری که افتخار تاریخی اش به علوم انسانی است، هیچ نهادی، دفتری، دستکی نبود که راه حل بهترین برای این مساله بیابد؟ نکند اراده ای معطوف به ویران کردن خانه علوم انسانی وجود دارد؟ می توان توجیهات فراوانی برای این کنش نمادین ذکر کرد و مخاطبان را متقاعد کرد که این بهترین راه حل بوده اما باید دانست که به مرور وضعیت استعاری بر طرف و رویه های پنهان آشکار می شود.

در آن صورت آنچه بر جای می ماند، یک چیز است: ویران شدن خانه اندیشمندان علوم انسانی. این تصویر نمادین مرا بر آن داشت تا یادداشتی درباره وضعیت علوم انسانی در کشور عزیزمان ایران بنویسم. تقریبا همه متولیان فرهنگی و زعمای قوم آنگاه که درباره اهمیت علوم انسانی سخن می گویند، کلام شان سرشار از استعاره های ستایش آمیز و شکوهمند است.

چنان که مخاطب می اندیشد ایران بهشت محققان علوم انسانی است اما در زیر پوست شهر ماجرا از لونی دیگر است. مثلا چگونه است که با این همه اهمیت علوم انسانی، در 40 سال گذشته تنها یک بار وزیر علوم، تحقیقات و فناوری از حوزه علوم انسانی برگزیده شده است؟ مگر نه اینکه دانش مدیریت اساسا به حوزه مطالعات علوم انسانی تعلق دارد؟ یا باید در رده بندی رشته های تحصیلی تجدید نظر کنیم یا وزارت علوم خودش نظام دانش خودش را به رسمیت بشناسد؟

علاوه بر این، تا آنجا که من اطلاع دارم در طول این چند دهه نیز قاطبه معاونان وزارت علوم نیز از حوزه غیر علوم انسانی انتخاب شده اند. اگر سری به سابقه مدیریتی دانشگاه های مادر بزنیم، خواهیم دید آنجا نیز کمابیش وضعیت بر همین منوال است. ذهنیت مهندسی و علوم تجربی چنان بر وزارت علوم سایه انداخته که از سال 1379 نام این وزارتخانه که قرار است سیاست های علمی کشور را طراحی و تدوین کند از وزارت فرهنگ و آموزش عالی به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تغییر یافت.

گویا کلیدواژه فرهنگ بر سر در این وزارتخانه زیادی بود. توجه داشته باشیم که تغییر نام فقط جابه جایی و حذف و تغییر چند کلمه نیست بلکه کنشی گفتمانی است که جهت گیری ها، اولویت ها و ضرورت های دیپلماسی علمی کشور را تعیین می کند. در نام جدید، سه کلیدواژه وجود دارد. علوم که می تواند ناظر بر همه دانش ها، اعم از علوم مهندسی و تجربی و انسانی باشد؛ تحقیقات که کلیدواژه مناسبی است و فناوری . این کلمه اخیر چرا به نام وزارتخانه افزوده شد؟

مگر مفهوم فناوری در دو کلمه پیشین نیست که آن را برجسته سازی کنیم؟ متمایز کردن فناوری منجر به برجسته سازی علوم مهندسی و حاشیه رانی علوم غیرفناورانه شد و این واقعیتی است که هم در نهاد دانشگاه و هم در دیگر نهادهای کشور جاری و ساری است. سایه تکنوکرات ها بر اثر وزارت علوم سنگینی می کند و از آنجا به دیگر نهادها و سازمان های کشور هم سرایت کرده است.

اجازه بدهید این وضعیت را کمی دقیق تر بررسی کنیم. نظام آموزشی پیشادانشگاهی چنان وانمود می کند که رشته های علوم تجربی و ریاضی به حیث ارزشی در جایگاهی بالاتر از رشته های علوم انسانی قرار دارند. احتمالا یکی از علل این ذهنیت خطرناک کارکردهای اقتصادی رشته هاست.

در ذهنیت عمومی جامعه، بازار کار و میزان درآمد فارغ التحصیلان علوم تجربی و ریاضی بهتر از فارغ التحصیلان علوم انسانی است. واقعیت های اجتماعی نیز این نظرگاه را تأیید می کند. بر همین اساس، دو استعاره دکتر و مهندس بر ذهن و زبان اولیا و معلمان مسلط شده و دانش آموزان، سوای استعداد و علاقه شان، با چنین باوری وارد نظام آموزشی می شوند و در طول دوره آموزش نیز پیوسته این شعار تکرار می شود که علوم ریاضی و تجربی بالاترند.

ارزش گذاری درس ها و حتی معلمان و دبیران محترم نیز بر پایه همین دو استعاره تنظیم شده است. در نتیجه، دانش آموزانی با هوش بالاتر به طرف علوم تجربی و ریاضی هدایت و سرریز آن ها روانه علوم انسانی می شوند. از استثناها که بگذریم، این وضعیت در نظام آموزشی پیشادانشگاهی تبدیل به قاعده نانوشته شده است. در دانشگاه نیز همین نظام ارزش گذاری حاکم است. من به عنوان معلمی که 25 سال در دانشگاه تدریس کرده ام و به عنوان عضو هیات ممیزه دانشگاه به مساله می نگرم. نظام ارزشی فوق در رتبه بندی استادان و نمره دهی به مقالات نیز حاکم است.

در ذهنیت مدیران ارشد دانشگاهی بر طبق قاعده ای نانوشته، عموما پایه و مبنای کار، علوم مهندسی و تجربی است و علوم انسانی در قیاس با آن ها ارزش گذاری می شوند. حال آنکه ما با دو پارادایم سر و کار داریم. در پارادایم علوم انسانی روش تحقیق، مسائل و نیز تعاریف مفاهیم بنیادین با پارادایم علوم مهندسی و تجربی تفاوت دارد. طبیعتا خروجی کار آن ها نیز متفاوت است و قیاس کردن این دو گروه از دانش ها از اساس نادرست است.

سلطه ذهنیت علوم مهندسی و تجربی بر دانشگاه ها چندان زیاد است که حتی بر پیشنهادهای دانشجویان تحصیلات تکمیلی (پروپوزال ها) نیز سایه انداخته است. این خطای شناختی و تحلیلی در نظام بودجه بندی گروه های آموزشی و دانشکده های دو تجربی و علوم انسانی کاملا نشان دار است. اگر روزی دانشگاه ها بودجه اختصاص یافته به هر دانشکده را رسما اعلام کنند، متوجه خواهیم شد چه تبعیض تأسف آوری در نظام بودجه بندی دانشگاه ها برقرار است.

علوم مهندسی و تجربی نیازمند تجهیزات و مواد آزمایشگاهی است، این درست اما آیا کسی به فکر آزمایشگاه علوم انسانی هم هست؟ آزمایشگاه علوم انسانی سامانه ها و پیکره های عظیم داده پردازی و اطلاع رسانی است. میزان دسترسی استادان علوم انسانی به آزمایشگاه شان اصلا قابل مقایسه با میزان دسترسی استادان علوم مهندسی و تجربی به آزمایشگاه و تجهیزات‎شان نیست.

در غیبت دسترسی به داده های پهن پیکر و پایگاه های بزرگ داده محور، نظام رتبه بندی دانشگاه از استادان علوم انسانی می خواهد همانند استادان علوم تجربی و مهندسی به فکر چاپ مقاله در مقالات JCR با درجهQ1 باشند. حال آنکه امکان چنین اقدامی برای آن ها فراهم نیست. هزینه های هنگفت دسترسی به پیکره های داده پردازی جهانی بسیار بیشتر از میزان اهمیتی است که مدیران ارشد علمی کشور به علوم انسانی و لوازم و اقتضائات آن می دهند. کشتی ما غرق این گرداب هاست.

اینها هیچ کدام به معنای کم اهمیت جلوه دادن علوم مهندسی و تجربی نیست بلکه منظور من متوجه کردن نگاه ها به سویه دیگر این معادله است؛ یعنی به علوم انسانی که خانه اش در حال ویران شدن است. آیا هیچ اندیشیده اید که بی عنایتی به علوم انسانی چطور می تواند بر علوم مهندسی و تجربی نیز تأثیر منفی بگذارد؟

مساله این است که غفلت ما از علوم انسانی بحران های اجتماعی متعددی را برای جامعه ایران به بار آورده که بر همه شؤونات زندگی انسان ایرانی تأثیرات مخرب داشته و دارد. آیا بحران های خانواده، محیط زیست، ناترازی های انرژی در ایران ریشه در ضعف ما در دانش های فنی و تجربی دارد یا در مدیریت دانش؟ نقطه کور نظام دانایی در ایران در بخش دانش های تجربی و مهندسی است یا در بخش علوم انسانی؟

به نظر می رسد مشکل ایران بیش از آنکه فناوری باشد، مسائل و معضلات بینشی و ساختاری است. بینش های نادرست حاکم بر ساختار مدیریتی کشور سبب شده دانش های مهندسی و تجربی که موتور محرکه صنعت و اقتصاد هستند، درست کار نکنند. گویا مدیران ارشد علت ها را رها کرده اند و به معلول ها دل مشغولند. تغییر دولت ها و مدیران اگر منجر به تغییر بینش جمعی نشود، مشکلی را بر طرف نمی کند. ضعف در علوم انسانی در کشور نهادینه شده است. طبیعی سازی امور غیرطبیعی جامعه را از جهت انسانی به بحران های عمیق و ویرانگر گرفتار می سازد.

اکنون دوباره به تصویر نمادینی بازمی گردم که در آغاز بدان اشارت کردم. تیشه ای که بر خانه اندیشمندان علوم انسانی در ایران می خورد، با هر توجیهی که باشد، بیش از آنکه رفتاری طبیعی و متعارف باشد، طبیعی سازی یک رفتار غیر طبیعی و بیانگر کنشی نمادین است که در سطوح مختلف جامع ما جریان دارد اما ما دیده بدبین مان را فروبسته ایم و همچنان اصرار داریم که خطا بر قلم صنع نرفته است. اگر دل مان برای ایران، این سرزمین اهورایی می تپد، به علوم انسانی بیندیشیم و خانه اش را آباد کنیم.