روز دوشنبه 12 آبان 1404، صحنه سیاست ایران شاهد دو رویداد موازی و پرمعنا بود که همچون آینه ای، شکاف عمیق ایدئولوژیک و جناحی در کشور را بازتاب داد. از یک سو، دفتر حسن روحانی، رییس جمهور پیشین، با انتشار اطلاعیه ای رسمی به موج تازه ای از تخریب ها، توهین ها و ادعاهای رسانه ای و پارلمانی پاسخ داد. این اطلاعیه، که در واکنش به برنامه های صداوسیما و اظهارات برخی نمایندگان مجلس صادر شد، حملات را تلاشی سازمان یافته از سوی جریانی شناخته شده برای انتقام گیری از جریان اعتدال گرا توصیف کرد.

به گزارش شرق، دفتر روحانی تأکید کرد که این هجمه ها نه تنها شخص او، بلکه دستاوردهای دولت های یازدهم و دوازدهم مانند برجام، روابط راهبردی با روسیه و چین و کنترل تورم را هدف گرفته است. این بیانیه، با لحنی دفاعی اما قاطع، یادآور شد که چنین حملاتی پیش تر نیز بارها تکرار شده و هدف نهایی آنها، حذف فیزیکی یا سیاسی چهره هایی چون روحانی و محمدجواد ظریف از طریق محاکمه های نمایشی یا فشارهای قضایی است.

هم زمان، در دانشگاه علامه طباطبایی تهران، سعید جلیلی، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و نماینده رهبر انقلاب در شورای عالی امنیت ملی، در نهمین نشست از سلسله نشست های سیاسی با کارگزاران جمهوری اسلامی، با عنوان مرگ معادله تسلیم؛ پارادایم سازش چگونه یک دهه فرصت سوزی کشور را رقم زد؟ سخنرانی کرد. جلیلی در جمع دانشجویان و اصحاب رسانه، با صراحت خط تمایز فکری خود را با حسن روحانی و مسعود پزشکیان (رییس جمهور فعلی) ترسیم کرد. او با انتقاد به سیاست خارجی دولت چهاردهم (پزشکیان)، آن را ادامه همان مسیر تسلیم دانست

این دو رویداد موازی، همچون دو قطب مغناطیسی، شرایط پرتنش کشور را آشکار می کنند؛ از یک طرف، جریان تندرو با تریبون های رسانه ای و پارلمانی، به دنبال تسویه حساب تاریخی با اعتدال گرایان و وفاق است؛ از طرف دیگر، چهره هایی چون جلیلی با بهره گیری از فضای دانشگاهی، پایه های ایدئولوژیک برای دور جدید حملات را محکم می کنند. شرق در گزارش سه شنبه خود (13 آبان) تأکید کرد که بیانیه دفتر روحانی نه تنها پایان دهنده حملات نیست، بلکه همچون ریختن بنزین بر آتش، موج تازه ای از هجمه ها را برمی انگیزد. هدف نهایی این جریان، زمین گیرکردن روحانی و ظریف از طریق محاکمه های فرمایشی است تا هیچ صدای مخالفی در سیاست خارجی باقی نماند.

در این میان، شرایط کشور، با تورم فزاینده، تحریم های تشدیدشده و شکاف طبقاتی، نیازمند وحدت است، نه تشدید تقابل. این دو اتفاق موازی نشان می دهد که تا زمانی که دست فرمان صداوسیما و مجلس بر تخریب و تندروی باشد، توصیه به کنار گذاشتن اختلافات، بی فایده خواهد بود. ایران امروز بیش از همیشه به گفت وگوی ملی نیاز دارد.

ردپای دولت در سایه

نکته کلیدی که بایدمدنظر قرار داد این است که سعید جلیلی در نشست روز دوشنبه بار دیگر کلیدواژهٔ دولت در سایه را همچون تیری از کمان سیاسی شلیک کرد؛ تیری که نه تنها نیم نگاهش را به کاخ پاستور تازه کرد، بلکه نشان داد به باور جلیلی، جمهوری اسلامی ایران هنوز یک دست کت وشلوار ریاست جمهوری به او بدهکار است. در سالن شهید بهشتی دانشکده حقوق دانشگاه علامه طباطبایی، نهمین نشست سیاسی با کارگزاران نظام زیر عنوان پرطمطراق مرگ معادله تسلیم؛ پارادایم سازش چگونه یک دهه فرصت سوزی رقم زد؟ برگزار شد. جلیلی، روبه روی صدها دانشجو، استاد و دوربین نشست و با لحنی که ترکیبی از اطمینان ایدئولوژیک و طعنه پنهان بود، خط قرمز خود را کشید.

او برجام را کاپیتولاسیون مدرن خواند و افزود: 10 سال از عمر ملت با لبخندهای رمانتیک و اسنپ بک هدر رف.ت اوج نمایش وقتی بود که کلیدواژه جادویی اش را بر زبان راند و عنوان کرد که یکی از محورهای دولت سایه، بررسی کلان کشور است؛ معدن، حقوق کارگران، تبدیل پیشنهاد به قانون تا ثمراتش در زندگی مردم دیده شود . اما یقینا معادلات بیرون از سالن دانشگاه علامه طباطبایی چیزی دیگری را به ذهن متبادر می کند. چون این ادعا فقط یک سخنرانی نیست؛ اعلام ادامه جنگ سایه وار علیه دولت چهاردهم است.

داستان دولت در سایه از 1392 شروع شد. جلیلی پس از شکست از روحانی، در بیانیه ای نوشت که برای کمک به دولت و کم کردن کاستی ها، دولت سایه تشکیل می دهیم . اما این سایه، سایهٔ خنکی از جنس دولت های در سایه در نظام های پارلمانی مانند بریتانیا نبود؛ سایه ای بود که چوب لای چرخ گذاشت، دلواپسیم راه انداخت و برجام را ترکمنچای هسته ای نامید. در دولت سیزدهم، جلیلی مدعی ماند که راهبری سایه را دارد، اما یارانش را به وزارتخانه ها فرستاد؛ به اسم مرحوم رییسی عنوان رییس جمهور را یدک می کشید، اما در عمل، دولت با ریاست او تشکیل شد. پس از پیروزی پزشکیان در تیر 1404، جلیلی پیام تبریک فرستاد و صراحتا خط و نشان کشید و نوشت: دولت سایه ادامه دار.د حالا این سایه، شکل تازه ای گرفته است.

مردان جلیلی در دیوان محاسبات، سازمان برنامه، مجلس، صداوسیما و حتی برخی معاونت های وزارتخانه ها پراکنده اند. آنها دیدگاه مقاومت بدون سازش را تبلیغ می کنند، گزارش های انتقادی می نویسند و در جلسات غیرعلنی، سیاست خارجی دولت را تکرار پارادایم تسلیم می خوانند. این دیگر اپوزیسیون خیابانی نیست؛ اپوزیسیون درون دولتی است که از بودجه بیت المال ارتزاق می کند. جالب اینکه جلیلی هنوز دفتر رسمی ندارد؛ فقط یک وبگاه، دو شماره تلفن و یک ایمیل دارد. اما جلساتش در ساختمان های شورای عالی امنیت ملی یا مجمع تشخیص برگزار می شود. اما پوسته داستان است. چون منتقدان می گویند که دولت سایه، دولت خودخوانده تشنه قدرت است . ولی هواداران پاسخ می دهند که این نظارت انقلابی است .

راه دراز تا پاستور

خط ارتباط پنهان میان موج حملات رسانه ای به حسن روحانی و محمدجواد ظریف با پروژه نیمه کاره گذاشتن دولت مسعود پزشکیان، بیش از هر زمان دیگری آشکار شده است. این حملات نه انتقام کور از انتخابات سال گذشته، بلکه استراتژی حساب شده ای برای حذف کامل جریان اعتدال گرا از معادلات آینده است؛ جریانی که با پیروزی پزشکیان، ضربه عمیقی به سعید جلیلی و پایداری نشینان زد. اگر هدف، انتخابات زودرس و سقوط دولت چهاردهم باشد، کلید آن دقیقا از تخریب این دو چهره زده می شود، تا هیچ نقشی در تحولات پیش رو نداشته باشند. جریان تندرو می داند تا این دو (روحانی و ظریف) در صحنه باشند، نمی توان بدون مانع معادلات را پیش برد. لذا هدف نهایی برای حذفشان در قالب محاکمه مطرح شده است.

هم زمان، سعید جلیلی 12 آبان در دانشگاه علامه طباطبایی، تأکید کرده که هر دانشگاه یک دولت سایه باشد؛ سایه به سایه تحولات را رصد کنید، گاهی تأیید، گاهی نقد با استدلال . او دانشجویان اقتصاد را مثال زد که سیاست های دولت را بررسی می کنند و به مجمع تشخیص یا نمایندگان ارجاع می دهند. حالا دانشگاه ها قرارگاه نظارت موازی می شوند تا چوب لای چرخ دولت بگذارند. این خط ارتباط، در گام های عملی رادیکال ها برای نهادهایی چون مجلس و صداوسیما روشن تر است. گام اول؛ حذف با اتهامات تکراری. پس از ظریف از دولت چهاردهم، حمید رسایی 11 آبان در صحن علنی مجلس فریاد زد که فرزند عارف تابعیت آلمان دارد؛ جایگاه معاون اولی غیرقانونی است! . او شش ماه پیش هم گفته بود و حالا پیگیر است، دقیقا مانند سناریوی ظریف. اگر عارف هم مانند ظریف کنار برود، کابینه پزشکیان ضربه فنی می خورد.

در گام دوم و هم زمان، استیضاح زنجیره ای در دستور کار است؛ مجلس دوازدهم با طیفی از تندروها، چهار وزیر را در لیست استیضاح دارد؛ از راه و شهرسازی تا احتمالا ارتباطات. نیکزاد نایب رییس مجلس علنا اعلام کرد. این استیضاح ها، بحران کابینه ایجاد می کنند و ناکارآمدی دولت را فریاد می زنند. در گام سوم و به شکل موازی، سراغ بنی صدرسازی از پزشکیان خواهند رفت. رسایی قبلا او را با بنی صدر مقایسه کرد؛ حالا در تنش منطقه ای، کلیدواژه عدم کفایت سیاسی آماده است. معادلات امروز از جنگ های منطقه تا فشار اقتصادی و...، هر چیزی را ممکن می کند؛ حتی نیمه کاره ماندن دولت، برخلاف سابقه دولت ها در جمهوری اسلامی ایران (البته به جز دولت سیزدهم که با فوت رییس جمهور نیمه کار ماند). لذا در این پازل، حملات به روحانی و ظریف، مقدمه است.

ظریف با نقش خود در انتخابات ریاست جمهوری زخم کاری به جلیلی و پایداری ها زد که هنوز خوب نشده است. جلیلی با حضور در دور دوم انتخابات تنها یک گام تا پاستور فاصله داشت. حالا اگر برنامه ای برای انتخابات پیش رو پیاده شده است نباید دیگر هیچ مانعی وجود داشته باشد و تجربه انتخابات ریاست جمهوری سال گذشته تکرار شود. پس باید دید که معادلات آن طورکه تندروها ترسیم کرده اند پیش می رود؟

محمدعطریانفر: تکرار دوباره دولت در سایه از سوی جلیلی ترفند تازه ای نیست

بر خلاف آنچه گفته شد، محمد عطریانفر نوعی از خوش بینی را چاشنی تحلیل خود می کند و تأکید دارد که حذف روحانی و ظریف از معادلات سیاسی کشور غیرممکن است. به گفته این عضور حزب کارگزاران سازندگی، در میانه هیاهوی تخریب و حملات رادیکال از تریبون مجلس و صداوسیما، مسیر عمومی سیاست کشور همچنان به سمت وفاق، اعتدال و عقلانیت می گراید .

این فعال سیاسی در شرح چرایی این نگاه امیداورانه خود، ابتدا بر جایگاه ملی و تجربی حسن روحانی و محمدجواد ظریف تأکید می ورزد و مسئله را این گونه تبیین می کند که روحانی نه صرفا یک رییس جمهور اسبق در نظام جمهوری اسلامی ایران، بلکه شخصیتی اثرگذار در تاریخ انقلاب است که در بزنگاه ها توانسته از ظرفیت های ملی بهره برده و در حوزه هایی مانند سیاست خارجی، امنیتی، دفاعی و نظامی نقش آفرینی جدی داشته باشد . با این قرائت، عطریانفر، روحانی و ظریف را کوله باری از تجربه و اتفاقات و پشت پرده هایی توصیف می کند که نمی توان به راحتی آنها را کنار گذاشت. فعال سیاسی اصلاح طلب، ضمن اذعان به دشواری های دوره دوم دولت روحانی که محصول تحریم های فراگیر بین المللی و سوء تدبیرهای داخلی بود و اتفاقات و تجربیات تلخی را برای کل کشور رقم زد و به زعم او نمی توان از برخی انتقادات به دولت یازدهم و به خصوص دوازدهم گذشت، اما عطریانفر بر این نکته پافشاری می کند که دستاوردهایی مانند برجام و جایگاه دیپلماتیک محمدجواد ظریف در عرصه بین الملل، سرمایه ای سترگ برای کشور بوده و بی جهت نیست که برخی جریان ها در تلاش اند این سرمایه را هدف قرار دهند .

تحلیلگر سیاسی در ادامه می گوید که حملات فعلی به روحانی و ظریف و نیز سناریوسازی علیه چهره هایی مانند مسعود پزشکیان، اگرچه نگران کننده است، اما نشانه زوالِ راهبرد این جریان های افراطی است ؛ به زعم او، تیزکردن تیغ علیه نیروهای مؤثر بیشتر تلاشی مذبوحانه برای بقاست تا گامی مؤثر در تغییر کلان معادلات قدرت در قالب انتخابات زودهنگام یا هر پروژه دیگری که در ذهن و اتاق فکر تندورها می گذرد . از همین رو عطریانفر معتقد است که تکرار دوباره دولت در سایه از سوی جلیلی ترفند تازه ای نیست و جزء بازی های نخ نما و بدون تأثیر خواهد بود. لذا نباید از این موج هراسید ، اما در عین حال این فعال حزبی متذکر می شود که نباید بی عمل ماند، بلکه مقابله حقوقی، رسانه ای و پاسخ گویی مستند سیاسی ضروری است تا میدان از تخریب گران خالی شود .

در پاسخ به نگرانی ها درباره استیضاح های زنجیره ای و ادعای تلاش برای نیمه کاره نگه داشتن دولت چهاردهم، عطریانفر ذیل یک قرائت واقع گرایانه اعلام می کند که اختلاف میان قوه مجریه و مجلس، به ویژه هنگامی که اکثریت پارلمانی با دولتی در تضاد است، امری تکرارشونده و تاحدی طبیعی است؛ نمونه استیضاح ها و پیامدهای ضد آن همچون پرونده همتی، دلالت بر آن دارد که این تاکتیک ها معمولا به زیان طراحانش تمام می شود و عملا دولت را از صحنه بیرون نمی رانند . در پایان، عضو حزب کاگزاران با لحن امیدوارانه تصریح می کند که به رغم تمام مشکلات افق روشن است و روند عمومی به نفع آرامش، اعتدال و عقلانیت است؛ از این رو مبارزه با تندروی باید هم زمان با حفظ اعتماد عمومی و تقویت نهادهای قانون مدار و پاسخ گو دنبال شود، نه با تسلیم در برابر هیاهو و نه با واکنش های هیجانی که خود سوخت بیشتری بر آتش اختلاف می ریزند .