مهدی زارع در اعتماد نوشت: ایران با میراث تاریخی عمیق به شدت مستعد خطرات طبیعی، به ویژه زلزله، نیز هست. نزدیکی بسیاری از مکان های میراث فرهنگی ایران به مناطق فعال خطرات طبیعی، تهدیدی مداوم برای این گنجینه های غیرقابل جایگزین ایجاد می کند.

ایران با تهدید جدی زلزله و سیل مواجه است که باعث فرسایش شدید، تضعیف پایه ها و فروپاشی بناهای تاریخی می شود. این موارد که اغلب اثرات ثانویه زلزله یا باران های شدید هستند، می توانند مکان ها را دفن یا بی ثبات کنند، به ویژه مکان هایی که در دامنه تپه ها یا مناطق کوهستانی ساخته شده اند.

ارگ بم در استان کرمان در زلزله 5 دیماه 1382 بم حدود 70 درصد تخریب شد. ارگ بم بزرگ ترین سازه خشتی جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو است و از آن زمان تاکنون در لیست در معرض خطر قرار دارد و تلاش های گسترده ای برای مرمت آن در حال انجام است.

تخت جمشید در کنار دشت مرودشت در استان فارس همچنان در برابر لرزش شدید زمین بسیار آسیب پذیر است. حتی یک نظریه در حد پیش فرض همچنان وجود دارد که دلیل اصلی تخریب تخت جمشید را زمین لرزه ای همزمان یا بلافاصله پس از آتش سوزی 330 قبل از میلاد می داند.

یک زلزله بزرگ امروز می تواند ستون های نمادین را سرنگون کند. میدان نقش جهان اصفهان، مکان ثبت شده در یونسکو، با شاهکارهایی مانند مسجد شاه، مسجد شیخ لطف الله و کاخ عالی قاپو و بازار احاطه شده است. این ساختمان ها، با مناره های بلند، گنبدهای بزرگ و کاشی کاری در برابر زمین لرزه ها بسیار آسیب پذیر هستند.

از سوی دیگر محدوده تاریخی اصفهان امروزه بسیار در معرض آسیب ناشی از فرونشست زمین است. یزد به عنوان یک شهر کویری ثبت شده در فهرست یونسکو، یک میراث زنده است. بادگیرهای معروف آن، شهر قدیمی خشتی و سامانه های قنات، همگی در معرض خطر هستند.

سیل های ناگهانی در کویر می توانند پایه سازه ها را فرسایش دهند و توفان های شن دایما ساختمان ها را در معرض هوازدگی قرار می دهند. بازار تاریخی تبریز به عنوان یکی از قدیمی ترین و بزرگ ترین بازارهای سرپوشیده جهان و ثبت شده در فهرست یونسکو، در شهری با بیشترین زمین لرزه های تاریخی ایران قرار گرفته و تبریز چندین بار در طول تاریخ توسط زلزله ویران شده است.

زلزله 1721 تبریز فاجعه بار بود که با بزرگای تخمینی 7.7 موجب ویرانی تقریبا کامل شهر شد. مسجد کبود شاهکار نمادین قرن پانزدهم تقریبا به طور کامل ویران شد. کاشی های آبی معروف آن خرد شدند و گنبد آن فرو ریخت. بخش عمده ای از ارگ تبریز آسیب های شدیدی دید.

بازارها، مساجد و حمام های عمومی با فروپاشی تقریبا کامل زیرساخت های شهر، از جمله بناهای تاریخی بی شمار، مدارس علمیه و کاروانسراهای موجود در مجموعه بازار بزرگ تخریب شدند. در زلزله 1780 تبریز که تنها 59 سال پس از زلزله 1721 رخ داد، بسیاری از بناهای بازمانده از زلزله قبل که ضعیف شده بودند، کاملا تخریب شدند. مسجد کبود خسارات بیشتری متحمل شد.

زلزله نه تنها ساختمان ها، بلکه بافت شهری را نیز ویران کرد. بازسازی شهر بر روی آوار لایه های قدیمی و مدفون زلزله های 1721 و 1780 صورت گرفت. این امر کار باستان شناسی را پیچیده می کند و به این معنی است که بسیاری از لایه های قدیمی تر هنوز غیرقابل دسترسی هستند.

در نزدیکی زنجان، گنبد سلطانیه در فهرست میراث جهانی یونسکو، قدیمی ترین گنبد دو پوسته جهان، شاهکاری از معماری ایلخانی است. این بنا در نزدیکی کانون دو زمین لرزه باستانی 2300 و 1500 سال قبل در نزدیکی معدن نمک چهرآباد استان زنجان است.

تقویت سازه ها با تقویت کننده های پنهان برای کمک به آن ها در مقاومت در برابر لرزش و نصب لرزه نگارها و سیستم های نظارت بر سلامت سازه برای ردیابی ارتعاشات و حرکت، مدل سازی دیجیتال سه بعدی دقیق برای بهره برداری در مرمت و تدوین برنامه های واکنش اضطراری خاص برای سایت های میراث بزرگ از فوری ترین فعالیت هایی است که باید در حوزه حفظ میراث انجام شود.

میراث فرهنگی غنی ایران همراه با زمین شناسی ناپایدار آن موجب شده تا مهم ترین مکان های میراث فرهنگی ایران عمدتا با سوانح و بلایای تاریخی، چه طبیعی و چه انسانی، تخریب شوند.

تخت جمشید با فاجعه تخریب عمدی آتش سوزی در تجاوز اسکندر مقدونی در 330 پیش از میلاد تخریب شد چنان که سازه های چوبی درون کاخ های سنگی باشکوه، از جمله کاخ آپادانا و خزانه داری سوخت. گرما آنقدر شدید بود که ستون ها و نقش برجسته های سنگی عظیم را ترک داد. این مکان به ویرانه تبدیل شد و هرگز شکوه سابق خود را بازنگرداند و به عنوان اسکلتی باشکوه از آنچه زمانی قلب یک ابرقدرت باستانی بود، باقی ماند.

شهر ری در تهاجم ها و زلزله های متعدد چند بار به طور کامل ویران شد. ری از قدیمی ترین و مهم ترین شهرهای جهان، پایتخت اصلی مادها و شهری مهم در طول دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی بود. این شهر مرکز زرتشتیان و اوایل دوران اسلامی محل سکونت چهره هایی مانند هارون الرشید و طغرل سلجوقی بود. زمین لرزه بزرگ 312 ق. م و همچنین زلزله های 655.856، 864 و 1384 هجری قمری موجب ویرانی ری شدند.

در سال 1220 میلادی سپاه متجاوز چنگیزخان مغول شهر را به کلی ویران کرد، جمعیت آن را قتل عام کرد و ساختمان های آن را با خاک یکسان کرد. تهران به عنوان شهری در حال توسعه در زمان شاه طهماسب صفوی بر روی ویرانه های ری گسترش یافت. امروزه، تنها چند بنای پراکنده مانند برج طغرل و تپه چشمه علی باقی مانده اند.

فرونشست زمین فاجعه ای کندتر و بطیی است که به دلیل پمپاژ آب زیرزمینی موجب فرونشست در دشت های مختلف ایران شده و این امر باعث ایجاد فشار بسیار زیاد بر بناهای تاریخی شده که منجر به ترک های عمیق و منتشر شونده، قوس های ناهم تراز و شکست سازه ای شده است.

ریزش حفره های زیرزمینی نیز منجر به فروچاله ها می شود که اغلب از قنات های خشک شده یا سفره های آب زیرزمینی بیش از حد پمپاژ شده ناشی می شود. با فرونشست زمین، سطح آب پایین می رود که برای پی های سنتی که اغلب بر روی شمع های چوبی ساخته شده اند و برای جلوگیری از پوسیدگی باید مرطوب بمانند، فاجعه بار است.

اصفهان با سرعت نگران کننده ای بیش از 20 سانتی متر در سال در برخی مناطق شمال شهر در حال فرونشست است. این امر مستقیما و به تدریج بر پل های نمادین خواجو و سی و سه پل اثر می گذارد. ترک ها در حال گسترش هستند و پایه ها تحت فشار زیادی قرار دارند. میدان معروف نقش جهان نیز به دلیل جابه جایی زمین، شاهد ترک خوردن بناهای تاریخی اطراف خود است.

در استان فارس تصاویر ماهواره ای و بررسی ها نشان می دهد که کل دشت مرودشت، محل قرارگیری تخت جمشید و نقش رستم، در حال فرونشست است. این امر تهدیدی مستقیم برای تمامیت ساختاری این سکوها و مقبره های سنگی باستانی ایجاد می کند. مکانی که در اثر فرونشست ضعیف شده است در برابر آسیب زلزله بسیار آسیب پذیرتر خواهد بود.