کاهش بارندگی های اخیر، مدیریت منابع آبی کشور را به دغدغه ای جدی تبدیل کرده است. در این میان کشاورزی یکی از عوامل اصلی مصرف و هدررفت آب شناخته می شود، تا آنجا که پرسش اصلی مطرح می شود که آیا کشوری با اقلیم خشک و جمعیت بالا می تواند صادرکننده محصولات کشاورزی و غذایی باشد؟

به گزارش دنیای اقتصاد، بررسی های جهانی نشان می دهد تولید محصولات کشاورزی با بهره گیری از تکنولوژی های نوین و مصرف کمتر آب، محور اصلی تأمین امنیت غذایی در دنیای امروز است. با وجود این، در ایران اصلاح مسیر تولید چندان جدی گرفته نشده و همچنان انگشت اتهام به سمت بخش کشاورزی است.

ایران در حالی یکی از صادرکنندگان محصولات کشاورزی محسوب می شود که هم زمان در جمع واردکنندگان عمده نیز قرار دارد. در چنین شرایطی، تدوین برنامه ای آمایشی متناسب با توان آبی کشور و بازنگری در سیاست های بهره وری ضروری دانسته می شود. کارشناسان تأکید دارند ابزارهای قانونی و مشوق های اقتصادی باید تولیدکنندگان را به سمت بهره وری سوق دهد. توسعه سامانه های نوین آبیاری، تغییر الگوی کشت بر اساس فصل تولید، تحویل حجمی آب، و دسترسی آسان تر به فناوری های نوین از الزامات اصلاح وضعیت کنونی است.

در همین زمینه تجربه کشورهایی با اقلیم خشک، از جمله عربستان سعودی، نشان می دهد که حرکت به سوی کشت مدرن می تواند چرخه تولید و صادرات را تغییر دهد. سعودی ها در چارچوب طرح رویای 2030 و با استفاده از روش کشت هیدروپونیک نخستین محموله محصولات کشاورزی خود را به اروپا صادر کردند؛ روشی که بدون خاک و با محلول های غذایی در آب انجام می شود و علاوه بر صرفه جویی در مصرف آب، امکان تولید بدون وقفه و بدون نیاز به سموم شیمیایی را فراهم می کند. این اقدام عربستان نقطه عطفی در گذار از واردکننده به صادرکننده محصولات کشاورزی با فناوری های نوین ارزیابی می شود.

سیروس جعفری، عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان، می گوید: راندمان بهره برداری از آب در ایران حدود 0.3 است، در حالی که در برخی کشورهای منطقه این عدد به 2.5 می رسد. او تأکید می کند که فناوری در تولید و فرآوری محصولات نقش مهم تری از وسعت یا سطح بارش دارد. جعفری مهم ترین مشکل را هدررفت گسترده آب و نبود نظارت بر تحویل حجمی می داند و می گوید برق ارزان و برداشت بی رویه از منابع زیرزمینی باعث شده کشاورز انگیزه ای برای صرفه جویی نداشته باشد.

نمونه هایی از چین و هلند نشان می دهد کشورها با سرمایه گذاری بر فناوری های نوین توانسته اند از واردکننده به تولیدکننده بزرگ جهانی تبدیل شوند. چین با ارتقای تکنولوژی آبیاری و بسته بندی، در سال 2019 با صادرات 133 میلیارد دلار از آمریکا و اتحادیه اروپا پیشی گرفت. در مقابل، ایران با وجود طرح های حمایتی مختلف، هنوز در افزایش واقعی بهره وری مصرف آب موفق نبوده است. جعفری می گوید برای تولید هر تن گندم در ایران بیش از چهار هزار مترمکعب آب مصرف می شود، در حالی که با آبیاری قطره ای همین میزان به کمتر از هزار مترمکعب می رسد. نبود مدیریت، انگیزه اصلاح و سیاستگذاری علمی از عوامل اصلی این ضعف محسوب می شود.

او از کشت فراسرزمینی به عنوان راهکاری موفق یاد می کند و به شرکت المراعی عربستان اشاره دارد که خوراک دام خود را از کشورهایی مانند آرژانتین و آمریکا وارد می کند و بدین ترتیب با حفظ منابع داخلی، سهم بزرگی از بازار خاورمیانه را در اختیار دارد.

جعفری در پاسخ به تأثیر تحریم ها بر عقب ماندگی فنی بخش آبیاری تصریح می کند که مشکل اصلی نه تحریم بلکه نبود ساختار مدیریت علمی و فنی در کشور است . او می گوید سیستم های آبیاری اتوماتیک در ایران تولید می شود و کمبود تکنولوژی وجود ندارد، بلکه نبود برنامه ریزی و بی توجهی سیاستگذاران به بهره وری چالش اصلی است. نبود ردیف بودجه برای توسعه فناوری های آبیاری، لغو فعالیت بنیاد آبیاری و فاصله گرفتن از اصول فنی کشت و تناسب مصرف آب از نشانه های این ضعف مدیریتی است.

در مجموع، کارشناسان معتقدند بدون اصلاح ساختار مدیریتی و تغییر نگاه سیاستی به بهره وری آب در کشاورزی، دستیابی به تولید پایدار و امکان صادرات محصولات غذایی در اقلیم خشک ایران دور از دسترس خواهد بود.