یکی دیگر از فیلم های دفاع مقدس مدتی است که بر پرده سینمای کشور است. مجنون فیلمی با محوریت شهید مهدی زین الدین و عملیات فاتحانه خیبر. کارگردانی این اثر را مهدی شامحمدی برعهده دارد که پیشتر فیلم های مستند ساخته است و این اولین فیلم بلند سینمایی او است که توانست در چهل و دمین جشنواره فیلم فجر سیمرغ بهترین فیلم را از آن خود کند. همچنین در چند رشته دیگر بهترین نقش اول زن (شبنم قربانی)، بهترین نقش مکمل مرد (بهزاد خلج) و بهترین موسیقی متن (مجید انتظامی) نیز موفق به کسب جایزه شد.

به گزارش تسنیم، ما در این مصاحبه از پشتوانه سینمای مستند برای ساخت واقع گرای فیلمی جنگی و دفاع مقدسی در فکر و ذهن او داشته است سؤال کردیم تا بدانیم چقدر فیلم مجنون به واقعیت نزدیک و از شعارزدگی بدور است. همچنین در ادامه با نظر به این سؤال از چالش بازنمایی معنویت در چنین فضای واقعی سؤال کردیم. مسائلی مانند چالش ارگان های نظامی و تجهیزات که در سینمای دفاع مقدسی رایج است و توجهی که باید به نسل z در سینمای امروز جنگ داشت صحبت کردیم.

فیلم مجنون را می توان اثری حماسی، ملی و در ژانر دفاع مقدس دانست. معمولاً فیلم های ملی با شعارزدگی یا تکنیک زدگی مواجه می شوند. چه راهبردی در روایت و کارگردانی به کار گرفتید تا فیلم، هم باورمند و ملی باقی بماند و هم در سطح فرمی و تکنیکی دچار اغراق نشود؟

من از سینمای مستند می آیم و چیزی که همیشه در مواجهه با سینمای دفاع مقدس آزارم داده، حتی در آثار جدیدتر که بعضاً با استقبال هم مواجه شده اند، همین فاصله ی عمیق با واقعیت است. مثلاً فیلم تنگه ابوغریب را دوست دارم، دیده ام و با آن ارتباط برقرار کرده ام؛ اما حتی در همین فیلم هم نکاتی هست که برایم سؤال برانگیز است. نیمه ی اول فیلم جذاب است، اما نیمه ی دوم دچار اغراق و افراط می شود. نمی فهمم چرا کارگردان باهوشی مثل آقای توکلی باید در دام چنین کلیشه هایی بیفتد: دیالوگ های تکراری و غیرقابل باور مثل در جنگ برنده ای وجود ندارد، برنده کسی ست که اسلحه می فروشد ، یا رفتارهای موجی گونه شخصیت ها وسط انفجارها که آزاردهنده اند و نمی توان آن ها را به کلیت جنگ تعمیم داد.

ما نیازی نداریم برای نسل Z بتمن یا سوپرمن بسازیم. آن قدر قهرمان واقعی داریم که فقط کافی ست به حقیقت رجوع کنیم. اگر با صداقت و کیفیت بالا، تاریخ گذشته مان را در اختیار مخاطب بگذاریم، خواهیم دید که همین نسل Z چطور در بزنگاه هایی مثل جنگ، با دفاع از میهن ارتباط برقرار می کنند، چطور با آن هم ذات پنداری می کنند و حس میهن دوستی شان چطور شکوفا می شود. فقط کافی ست این کار را بکنیم.

با این حال، همین فیلم را مثال آوردم چون قوی است. من مدعی نیستم که توانسته ام این مسئله را حل کنم، فقط تلاش کرده ام کاری انجام دهم. چون از سینمای مستند آمده ام، اساس کارم را بر باورپذیری گذاشتم؛ از فیلمنامه ی درام آغازین تا فرم و اجرا. هیچ گاه تلاشی برای اغراق یا جلب توجه مخاطب نکردم. در مستند با واقعیت سر و کار داشتم، و هر چیزی که مخاطب را دچار تردید می کرد نسبت به امکان وجود آن لحظه، کنار می گذاشتم حتی اگر جذاب بود. در این مورد شوخی نداشتم، چه در دیالوگ و چه در اجرا.

من تلاش کردم رئالیته را از سینمای مستند با خودم به سینمای داستانی بیاورم. به نظرم حلقه ی گمشده ی بسیاری از فیلم های جنگی ما همین است—این که پای قهرمان روی زمین نیست. در سینمای دفاع مقدس، گاهی دچار افسانه سرایی شده ایم؛ چه در روایت کارهایی که انجام داده ایم، چه در تصویر قهرمان ها، و چه در لحن و دیالوگ هایی که به آن ها نسبت داده ایم.

مثلاً در فیلم مستند هیچ وقت نمی بینید که مستندساز وسط دو جبهه قرار بگیرد و از هر دو طرف فیلم بگیرد. مستندساز از یک جبهه آمده و به همان تعلق دارد. اگر ایرانی ست، به ایرانی ها تعلق دارد. در رشادت بارترین حالت ممکن، پشت دوش او نفرات خط مقدم اند. اگر خیلی شجاع باشد، دوربین را می چرخاند و قهرمان ها را از کنار می گیرد. اما نمی تواند پشت به دشمن کند و قهرمان ها را از روبه رو بگیرد. همین هاست که فیلم را باورپذیر و به مستند نزدیک می کند.

در اجرا هم دوربین باید شبیه دوربین مستندساز شود، رفتار بازیگر هم باید همان باشد. بزرگ ترین چالش من با بازیگران همین بود: نمی خواستم کسی بازی کند. اصلاً نیازی نداشتم که در فیلمم کسی بازی کند—بازی کردن سم بود. دلم می خواست آدم ها خودشان باشند. اما با گذر زمان فهمیدم آدم ها نمی توانند خودشان باشند چون تجربه زیسته در جنگ ندارند. سعی کردم با تجربه هایی که از مستند و روایت فتح شهید آوینی داشتم، فضایی در اختیارشان بگذارم تا بازی نکردن را بازی کنند. این کار سخت تر بود، اما تلاش برای رسیدن به این مرحله باعث شد که به واقعیت نزدیک شویم. از اولین تلاش ها با سجاد بابایی تا بهزاد خلج، حالا باید مهارت را بالا ببریم. پیش رفتیم و خدا را شکر به چیزی که ممکن بود، نزدیک شدیم.

اگر بخواهم حرفم را جمع بندی کنم، در این مقطع اساساً فرمولی ساخته بودم به نام باورپذیری ؛ فرمولی که از مخاطب نسل Z تا مخاطبی که تجربه زیسته ی جنگ دارد، آن را در نظر می گرفت. همیشه به این فکر می کردم که قهرمان من باید باورپذیر و خواستنی باشد برای ایران، برای مردم، برای همه ی آدم ها. بر اساس همین نگاه، همه ی فرمول ها را تنظیم کردم.

به نسل z اشاره کردید؛ اغلب فیلم های جنگی ما به گذشته برمی گردند و برای نسلی ساخته می شوند که خود جنگ را تجربه کرده است. اما نسل Z با این خاطره تاریخی نسبتی ندارد. شما چقدر امید دارید که مخاطب جوان امروز با فیلمی مثل مجنون ارتباط برقرار کند؟ سینمای دفاع مقدس چطور می تواند زبان و بیان خود را برای این نسل بازآفرینی کند؟

جنگ دوازده روزه به روشنی نشان داد که اغلب قریب به اتفاق نسل جدید ما در شرایط بحرانی ایران، اولویت هایشان فراتر از ساختار قدرت است؛ آن چه برایشان اهمیت دارد، حقیقت ماجراست، نه جایگاه ها و شعارها. اگر خوراک درست به آن ها بدهیم، کاملاً می پذیرند.

بسیاری از نسل Z هایی که در ظاهر اصلاً به نظر نمی رسید بتوانند با فیلم های دفاع مقدس ارتباط برقرار کنند، مجنون را دیده بودند—از طریق دوستان، محافل مختلف، یا فضای مجازی. پیام می گذاشتند، و من واقعاً لذت می بردم وقتی می شنیدم که توانسته اند با مجنون ارتباط برقرار کنند. جالب این جاست که تقریباً همه شان به همان نکته ای اشاره کرده بودند که شما در سؤال اول گفتید: این فیلم برای ما خاص بود چون احساس کردیم آن جا حضور داریم. و من این را باز به همان مسئله ی باورپذیری ربط دادم. این باورپذیری بود که کمکشان کرد، که آن ها را درگیر کرد.

ما نیازی نداریم برای نسل Z بتمن یا سوپرمن بسازیم. آن قدر قهرمان واقعی داریم که فقط کافی ست به حقیقت رجوع کنیم. اگر با صداقت و کیفیت بالا، تاریخ گذشته مان را در اختیار مخاطب بگذاریم، خواهیم دید که همین نسل Z—که خیلی ها به اشتباه امیدی به آن ها ندارند—چطور در بزنگاه هایی مثل جنگ، با دفاع از میهن ارتباط برقرار می کنند، چطور با آن هم ذات پنداری می کنند و حس میهن دوستی شان چطور شکوفا می شود. فقط کافی ست این کار را بکنیم.

اگر مشخصات، کیفیت و باور را درست منتقل کنیم، اگر قهرمان را طوری نشان بدهیم که پاهایش روی زمین باشد، مخاطب احساس می کند این همان آدمی ست که تا دیروز در همین شهر کنار او قدم می زد، و حالا عکسش به عنوان شهید روی بیلبورد است. اینگونه با او هم ذات پندازی می کند و برایش باورپذیر می شود. حالا او همان شهیدی است که در جنگ دوازده روزه، در پدافند، پشت توپ 23 میلی متری ایستاده و به هواپیمای اسراییلی شلیک کرده. این نکته بسیار مهمی ست: اینکه قهرمان را درست نشان بدهیم. اینکه او همان آدمی ست که دیروز کنار تو راه می رفت، پاهایش روی زمین بود، و حالا شهید شده. مخاطب این را می پذیرد.

در سینمای دفاع مقدس، همکاری نهادهای نظامی همیشه نقش دوگانه ای دارد؛ هم می تواند مسیر تولید را تسهیل کند و هم گاهی باعث محدودیت در خلاقیت شود. تجربه ی شما در مجنون کدام بود؟ تسهیل یا تحمیل؟

در مورد امکانات و همکاری ارگان های نظامی، واقعاً نمی دانم از کجا شروع کنم. من هر دو تجربه را—هم امکانات و هم همکاری—به طور هم زمان در پروژه هایم داشته ام. به طور کلی، امکانات سخت افزاری مورد نیاز برای ساخت فیلم های دفاع مقدس در ایران بسیار محدود و فرسوده اند. مثلاً اگر بخواهی تجهیزات ارتش عراقی، جیپ، موتور تریل، یا اسلحه هایی برای مشقی زدن داشته باشی، باید سراغ شهرک سینمایی دفاع مقدس بروی. اما آن جا هم تجهیزات اغلب فرسوده اند و همه ی گروه ها با آن ها مشکل دارند. این مسئله را همه می دانند، و با وجود هزینه های سنگین و گزاف، همیشه قصه ها و چالش ها وجود دارد—چه در مجنون و چه در فیلم دوم که الآن مشغول فیلم برداری اش هستم. مطمئنم برای پروژه های بعدی هم همین ماجرا تکرار خواهد شد.

اما درباره ی همکاری ارگان ها باید بگویم که در پروژه ی مجنون، یک تیپ خوزستانی به نام حجتی است که واقعاً پای کار ایستاد و از آن تشکر می کنم. این عزیزان با تمام وجود کمک کردند، همراهی کردند، و آدم های بسیار دوست داشتنی و شریف بودند. ولی آن ها هم محدودیت های زیادی داشتند. چون در نهایت، یک ارگان نظامی هستند و ما فقط با یک معرفی نامه با آن ها مواجه شدیم. هیچ کس از بالا به آن ها دستور نداده بود، هیچ درخواست رسمی جدی ای مطرح نشده بود. همراهی شان با ما فقط به این خاطر بود که آن شهید را از خودشان می دانستند، خودشان را از ایران می دانستند.

اما در مقابل، ارگان های دیگری هم بودند—به خصوص یک ارگان خاص نظامی که اسمش را نمی برم چون تا اسم برده می شود، شکایت می کنند. مثلاً وقتی برای یک وسیله ی پرنده درخواست دادیم، چندین جلسه برگزار شد و فیلمنامه را خواستند و در نهایت پرسیدند که نقش ما در عملیات چیست. گفتیم داریم کار تاریخی می کنیم و نقش که نمی تراشیم، فقط اشاره ای هست به اینکه این ترابری با وسیله پرنده شما انجام شده است. اما می دانید پاسخشان چه بود؟ این شهید ما نیست، نیازی نداریم برایش تلاش کنیم. شهید ما نیست، شهید آن هاست. این جمله را بارها شنیدم، متأسفانه.

این قصه ها همیشه بوده و هست و تمام نمی شود. در نهایت، همکاری نکردند. ما ناراحت شدیم، مصاحبه کردیم، آن ها بیانیه دادند، و ماجرا به همان شکل باقی ماند. آن وسیله را از جای دیگری تهیه کردیم—مدلی جدید که مربوط به 15 20 سال اخیر بود—ولی با vfx آن را به شکل وسیله ی زمان جنگ درآوردیم. این کار بسیار سخت بود، اما مجبور شدیم.

مشخص است که شما هم از این مشکلات خبر دارید و به همین خاطر این سؤال را این طور مطرح کردید. واقعیت این است که در اغلب مواقع، خود ارگان ها باعث محدودیت می شوند. برخوردشان همین طور است. و من واقعاً نمی فهمم چرا. نمی دانم چرا این طور هستند.