هفته جهانی سواد رسانه ای فرصتی ارزشمند است تا بار دیگر اهمیت توانمندسازی مردم در زیست رسانه ای امروز را یادآور شویم. دکتر حسین حسنی، عضو هیأت علمی و رییس پژوهشکده ارتباطات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات معتقد است: امروزه رسانه دیگر صرفاً ابزاری برای اطلاع رسانی نیست؛ بلکه به یکی از اساسی ترین محیط های زندگی اجتماعی ما تبدیل شده است. ما نه در کنار رسانه ها، بلکه درون آن ها زندگی می کنیم. شبکه های اجتماعی، موتورهای جست وجو، پلتفرم های ویدیویی و پیام رسان ها بخش جدایی ناپذیری از تجربه روزمره ما شده اند. در چنین شرایطی، سواد رسانه ای به معنای توانایی زیستن آگاهانه در جهان رسانه ای است.

به گزارش ایران، مشرح این گفت وگو را در ادامه بخوانید:

این استاد دانشگاه می گوید: سواد رسانه ای صرفاً یک مهارت فنی برای تشخیص خبر درست از نادرست نیست؛ بلکه نوعی آگاهی فرهنگی، شناختی و اخلاقی است. این آگاهی به ما کمک می کند تا بفهمیم چرا و چگونه محتواها تولید می شوند، چه منافع و ارزش هایی در پس آن ها نهفته است و چگونه ما به عنوان کاربران، مصرف کنندگان یا تولیدکنندگان محتوا در این فرآیند نقش داریم. به بیان دیگر، هدف نهایی سواد رسانه ای این نیست که افراد از رسانه ها بترسند یا به آن ها بدبین شوند، بلکه باید با آگاهی، استقلال و مسئولیت پذیری در این فضا حضور داشته باشند.

اما چرا برخی افراد به راحتی فریب اخبار جعلی، شایعات یا محتواهای احساسی را می خورند. به اعتقاد دکتر حسنی، پاسخ را باید در ترکیب چند عامل جست وجو کرد: نخست، سرعت بالای گردش اطلاعات در عصر رسانه های اجتماعی است. پلتفرم های دیجیتال، بویژه شبکه های اجتماعی، بر پایه الگوریتم هایی طراحی شده اند که احساسات شدید را تشویق می کنند- چه خشم و نفرت و چه همدلی و ترس باشد - محتواهایی که هیجانی تر هستند، بیشتر دیده و به اشتراک گذاشته می شوند و در نتیجه بیشتر در ذهن کاربران می نشینند. مسأله اعتماد مورد دومی است که رییس پژوهشکده ارتباطات به آن اشاره می کند: در جامعه ای که نهادهای رسمی اطلاع رسانی از سوی مردم کمتر مورد اعتماد قرار می گیرند، کاربران برای یافتن حقیقت به شبکه های غیررسمی، دوستان، گروه های خانوادگی یا اینفلوئنسرها پناه می برند. این تغییر مرجعیت اطلاعاتی، یکی از چالش های اساسی سواد رسانه ای در دوران جدید است. وقتی افراد به جای ارزیابی انتقادی منابع، به قضاوت های احساسی یا جمعی تکیه می کنند، احتمال خطا بسیار بیشتر می شود.

تفکر انتقادی یک مهارت ضروری و مهم برای تمام افراد است که کاربردهای زیادی در زندگی ما دارد. مهم ترین کاربرد تفکر انتقادی در زندگی روزمره این است که کمک می کند تصمیمات آگاهانه و درستی بگیریم، مشکلات را بهتر حل کنیم و درگیر انحرافات نشویم. به نظر دکتر حسنی، سومین عامل، ضعف نظام آموزشی در پرورش تفکر انتقادی است. او می گوید: در بسیاری از نظام های آموزشی، بویژه در کشورهای در حال توسعه مثل ما، دانش آموزان و دانشجویان کمتر تمرین می کنند که درباره رسانه ها بیندیشند، پیام ها را تحلیل کنند و نسبت به منابع اطلاعاتی پرسش گر باشند. در نتیجه، حتی افراد تحصیلکرده نیز ممکن است قربانی اخبار ساختگی یا روایت های دستکاری شده شوند. بنابراین، آموزش سواد رسانه ای باید فراتر از یک دوره آموزشی محدود یا برنامه درسی خاص باشد. ما نیازمند فرهنگ سازی عمومی هستیم. این آموزش باید از دوران کودکی آغاز شود، اما در بزرگسالی نیز ادامه پیدا کند. خانواده ها، مدارس، دانشگاه ها، رسانه های عمومی و حتی نهادهای دینی و فرهنگی می توانند در این زمینه نقش آفرین باشند. سواد رسانه ای فقط به معنای دفاع در برابر رسانه نیست، بلکه به معنای زیست خلاق در رسانه است، یعنی اینکه کاربران بتوانند خود نیز تولیدکننده آگاه و مسئول محتوای مفید باشند.

این عضو پژوهشکده فرهنگ و ارتباطات می گوید: در سطح کلان تر، باید توجه داشت که آموزش سواد رسانه ای بدون سیاست گذاری رسانه ای عادلانه و شفاف ثمربخش نخواهد بود. وقتی رسانه های رسمی با شفافیت، دقت و بی طرفی بیشتری عمل کنند، زمینه اعتماد عمومی تقویت می شود و در نتیجه مردم نیز کمتر به منابع غیرقابل اعتماد رجوع می کنند. از این رو، ارتقای سواد رسانه ای و ارتقای اخلاق حرفه ای در رسانه ها دو روی یک سکه هستند. دکتر حسنی معتقد است، سواد رسانه ای نوعی سواد زندگی است. در جهانی که مرز میان واقعیت و بازنمایی روزبه روز مبهم تر می شود، کسی که فاقد سواد رسانه ای است، در معرض از دست دادن کنترل بر شناخت، احساس و رفتار خویش قرار دارد. او می گوید: رسانه ها امروز نه فقط ذهن، بلکه زمان، توجه و عاطفه ما را مدیریت می کنند. آگاهی از این واقعیت، اولین گام برای بازیابی استقلال فردی در عصر داده هاست.

به نظر رییس پژوهشکده ارتباطات، هفته جهانی سواد رسانه ای نباید صرفاً به عنوان یک مناسبت تقویمی تلقی شود؛ بلکه باید بهانه ای باشد برای تأمل جمعی درباره اینکه چگونه می توانیم جامعه ای آگاه تر، پرسش گرتر و مسئول تر در برابر رسانه ها بسازیم. رسانه ها می توانند ابزار سلطه یا رهایی باشند؛ این ما هستیم که با سطح سواد رسانه ای خود، نقش آن ها را در زندگی مان تعیین می کنیم.