در حالی که هنوز تبعات حضور 20ساله ایالات متحده در افغانستان از حافظه مردم این کشور پاک نشده، دونالد ترامپ با اظهارات تازه اش درباره بازپس گیری پایگاه بگرام، بار دیگر افغانستان را به کانون رقابت قدرت های جهانی بازگردانده است. او چند هفته پیش در پیامی تهدیدآمیز خطاب به طالبان نوشت که اگر پایگاه بگرام به آمریکا بازگردانده نشود، اتفاقات ناخوشایندی رخ خواهد داد . این مواضع در شرایطی مطرح می شود که زلمای خلیل زاد، معمار اصلی سیاست آمریکا در افغانستان، در سفری غیرمنتظره به کابل رفت و مجموعه ای از دیدارهای پشت پرده با رهبران طالبان و چهره های سیاسی این کشور انجام داد. هم زمان، جنگی کوتاه اما شدید میان پاکستان و طالبان افغانستان، بار دیگر بی ثباتی را در مرزهای شرقی ایران شعله ور کرده است.

به گزارش شرق، این سه رویداد در ظاهر از هم جدا به نظر می رسند، اما در واقع بخشی از یک پازل امنیتی واحدند که پیامدهای مستقیم برای تهران و امنیت منطقه ای دارد. پایگاه بگرام در 60کیلومتری شمال کابل، از نظر جغرافیایی و راهبردی موقعیتی بی نظیر دارد. اشراف آن بر مسیرهای منتهی به آسیای مرکزی، چین و ایران، باعث شده این پایگاه همواره در مرکز توجه قدرت های جهانی باشد. ترامپ آن را پایگاهی یک ساعته از تأسیسات هسته ای چین می داند و بازگرداندن آن را نشانه احیای اقتدار واشنگتن در آسیای جنوبی توصیف می کند. هرچند این سخنان جنبه تبلیغاتی دارد، اما اهمیت ژئوپلیتیک بگرام در ساختار جدید رقابت آمریکا با چین و روسیه انکارناپذیر است.

از نگاه تهران، بازگشت احتمالی آمریکا به بگرام فقط موضوعی مربوط به افغانستان نیست، بلکه حلقه ای از طرح گسترده تر واشنگتن برای بازتعریف موازنه در منطقه است. اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، در واکنش به این ادعاها تأکید کرده بود که حضور 20ساله آمریکا در افغانستان چیزی جز ناامنی، تروریسم و گسترش مواد مخدر به همراه نیاورده است و کشورهای منطقه بر ضرورت احترام به تمامیت سرزمینی افغانستان و مخالفت با هرگونه بازگشت نیروهای بیگانه اتفاق نظر دارند.

خلیل زاد و نقشه تازه واشنگتن برای طالبان

زلمای خلیل زاد، دیپلمات کهنه کار افغان تبار و طراح اصلی کنفرانس بن و توافق دوحه، اکنون بار دیگر با مأموریتی تازه وارد کابل شده است. هرچند رسانه های غربی این سفر را شخصی توصیف کردند، اما سابقه نقش آفرینی او در شکل دهی ساختار سیاسی افغانستان نشان می دهد که این حضور نمی تواند صرفا نمادین باشد. خلیل زاد در واقع حامل طرح جدیدی برای تثبیت طالبان در قدرت است؛ طرحی که به ظاهر بر اصلاحات سیاسی و تعدیل رفتاری استوار است، اما در عمق خود تلاشی برای مشروعیت بخشی به رژیمی است که آمریکا همچنان آن را از راه دور مدیریت می کند.

در این نقشه، طالبان باید از انزوای بین المللی بیرون آورده شوند، چند چهره نمادین از اقوام شمالی وارد ساختار قدرت شوند و چهره ای معتدل تر از حکومت کنونی در معرض دید جامعه جهانی قرار گیرد. هدف نهایی، بازکردن مسیر دسترسی طالبان به منابع مالی خارجی و تضمین تداوم حیات سیاسی این گروه است. در ظاهر، این رویکرد به منزله کمک به ثبات افغانستان معرفی می شود، اما در واقع واشنگتن با چنین پوششی قصد دارد کنترل سیاسی و اطلاعاتی خود را بدون هزینه نظامی حفظ کند.

تحلیلگران معتقدند مأموریت جدید خلیل زاد بر سه محور استوار است؛ احیای نقش بگرام به عنوان مرکز کنترل اطلاعاتی و دیده بان آمریکا در آسیای مرکزی، حفظ شبکه حقانی به عنوان بازوی اطلاعاتی پاکستان و ابزار واشنگتن در مهار ایران و روسیه و افزودن چند چهره غیرپشتون برای نمایش دولت فراگیر. این ترکیب به ظاهر متوازن، در واقع چتری پوششی برای تداوم نفوذ آمریکا در کابل است.

از منظر امنیتی، چنین سناریویی پیامدهای مستقیمی برای ایران دارد. تقویت شبکه های وابسته به پاکستان در درون طالبان به معنای گسترش فعالیت های گروه هایی است که نگاه ضدایرانی دارند. از سوی دیگر، تداوم وابستگی طالبان به منابع مالی غربی، احتمال بازگشت تدریجی حضور اطلاعاتی و فنی آمریکا در شرق ایران را افزایش می دهد. ایران در دو دهه اخیر بارها تأکید کرده که ثبات افغانستان را بخشی از امنیت ملی خود می داند، اما هرگونه حضور مجدد آمریکا در قالب همکاری های اطلاعاتی یا امنیتی با طالبان، این پیوند امنیتی را شکننده می کند. در همین چارچوب، اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه نیز در اظهارات اخیر خود هشدار داده که تجربه گذشته حضور ناتو در افغانستان باید درس مشترک منطقه ای باشد و هر نوع بازگشت نیروهای بیگانه، صرف نظر از پرچم و عنوان، تکرار همان چرخه بی ثباتی خواهد بود.

جنگ پاکستان و طالبان؛ آتش پنهان در مرزهای شرقی ایران

در حالی که فضای سیاسی افغانستان تحت تأثیر بازگشت خلیل زاد و ادعاهای ترامپ قرار داشت، در شرق این کشور نبردی تازه میان نیروهای طالبان و ارتش پاکستان درگرفت. هرچند اکنون آتش بسی شکننده میان دو طرف برقرار است، اما کارشناسان بر این باورند که این آرامش، بیش از آنکه نشانه ثبات باشد، آرامش پیش از توفان است.

اختلافات اسلام آباد و کابل سابقه ای تاریخی دارد؛ از زمان ترسیم خط دیورند تا امروز، هر دو کشور یکدیگر را به پناه دادن به گروه های افراطی متهم کرده اند. اما در وضعیت کنونی، این مناقشه فقط به روابط دو همسایه محدود نمی شود. جنگ اخیر در امتداد همان خطوطی شکل گرفته که آمریکا و متحدانش در تلاش برای مهار چین و ایران در آن بازی می کنند. بی ثباتی در مرز افغانستان و پاکستان، عملا پروژه کریدور اقتصادی چین و پاکستان را هدف می گیرد و اتصال زمینی پکن به دریای عمان را به خطر می اندازد. از سوی دیگر، ناامنی در شرق افغانستان می تواند مسیرهای ترانزیتی ایران به آسیای مرکزی را نیز مختل کند. به همین دلیل، تهران بارها تأکید کرده که ثبات در مرزهای شرقی باید اولویت منطقه ای باشد. تجربه تاریخی ایران در دوره پهلوی و پس از انقلاب نشان می دهد که هرگاه روابط اسلام آباد و کابل به بحران رسیده، ناامنی در شرق ایران نیز افزایش یافته است. از این منظر، دیپلماسی فعال ایران برای میانجیگری میان دو کشور نه تنها اقدامی سیاسی، بلکه ضرورتی امنیتی است. با این حال، شرایط فعلی پیچیده تر از گذشته است. طالبان یکپارچه نیستند و جناح های مختلف این گروه رویکردهای متفاوتی نسبت به پاکستان دارند. برخی از شاخه ها مانند شبکه حقانی همچنان روابط نزدیک با اسلام آباد دارند، اما گروه های دیگر، به ویژه در جنوب و غرب افغانستان، از مداخله پاکستان خشمگین اند. این چندپارگی، فضای مناسبی برای نفوذ و مدیریت بحران از سوی بازیگران خارجی فراهم کرده است. واشنگتن و لندن با بهره گیری از همین شکاف ها می کوشند در قالب حمایت های اطلاعاتی یا به ظاهر بشردوستانه، حضور غیرمستقیم خود را در منطقه بازسازی کنند. از منظر ژئوپلیتیک، هرگونه بازگشت آمریکا به بگرام، در کنار بی ثباتی مرزهای پاکستان و افغانستان، می تواند به شکل گیری کمربندی از ناامنی در پیرامون ایران منجر شود؛ کمربندی که از دریای عمان تا آسیای مرکزی امتداد دارد. چنین وضعیتی برای تهران، نه تنها از منظر امنیتی، بلکه از حیث اقتصادی نیز چالش برانگیز است؛ زیرا پروژه های ترانزیتی، انرژی و تجاری ایران در شرق کشور وابسته به ثبات افغانستان و پاکستان است.

عبدالمحمد طاهری: هدف آمریکا صرفا نه بازپس گیری بگرام، بلکه کنترل ژئوپلیتیک گسترده تری است که ایران، چین و روسیه را هم در بر می گیرد

در تحلیل نکات یاد شده، عبدالمحمد طاهری نیز در گفت وگو با شرق ، با اشاره به تحرکات اخیر آمریکا و بازگشت زلمای خلیل زاد پس از ادعای ترامپ برای حضور مجدد در بگرام، مسئله را از زاویه ای نه چندان خوش بینانه تحلیل می کند و تأکید دارد: من همچنان بر این باورم تا زمانی که خلیل زاد زنده است، او را باید نماینده تفکر محافظه کاران آمریکایی در ساختار قدرت واشنگتن در معادلات افغانستان دانست و در این برهه مشخص، نقش خلیل زاد برای آمریکا در قالب برنامه ریزی تازه برای بگرام خواهد بود . البته تحلیلگر ارشد مسائل افغانستان تصریح می کند: هدف این بار نه صرفا بازپس گیری بگرام، بلکه کنترل ژئوپلیتیک گسترده تری است که ایران، چین و روسیه را هم در بر می گیرد .

این مفسر حوزه آسیای میانه تأکید می کند: تفکر حاکم بر سیاست خارجی جمهوری خواهان در آمریکا، به ویژه جریان نزدیک به ترامپ، مبتنی بر گسترش نفوذ از مسیر فشار، تهدید و خشونت است ؛ اندیشه ای که به گفته طاهری، در کل جهان از ونزوئلا تا افغانستان امتداد پیدا کرده است و تا وقتی پابرجاست، دنیا و به خصوص منطقه پیرامونی ایران روی آرامش نخواهد دید .

پژوهشگر ارشد مسائل شبه قاره، با اشاره به طرح دوباره بازگشت آمریکایی ها به افغانستان، خاطرنشان کرد: واشنگتن از شکست سنگین خود در سال 2021 درس نگرفته و در پی بازسازی همان ساختار نفوذ است؛ اما این بار با ابزارهای غیرنظامی و ترکیبی از جنگ اطلاعاتی، سایبری و اقتصادی . تحلیلگر ارشد مسائل پاکستان ادامه داد: آمریکا امروز دیگر لشکرکشی نمی کند، بلکه می خواهد از مسیرهای نرم، اطلاعاتی و نیابتی نفوذ خود را بازسازی کند. برای آنها افغانستان تنها یک پایگاه نظامی نیست؛ سکوی فشار بر ایران، روسیه و چین است .

طاهری که مستشار و رایزن فرهنگی وزارت امور خارجه ایران در وزارت معارف افغانستان پیش از حکومت دوم طالبان بوده است، تأکید دارد: این روند خطرناک ترامپ با نقش آفرینی خلیل زاد، زنگ خطری جدی برای تهران است و جمهوری اسلامی ایران باید حضور خود را در افغانستان حفظ و تقویت کند ؛ چراکه به زعم او، هرچه ایران از افغانستان فاصله بگیرد، هزینه های امنیتی مان افزایش می یابد. ما با افغانستان پیوندهای فرهنگی، اقتصادی و ایدئولوژیک عمیقی داریم که باید به شکل جدی تقویت شود و ارتباط فعال و هوشمندانه با کابل می تواند مخاطرات ناشی از بازگشت آمریکا را به طور جدی کاهش دهد .

این مدرس دانشگاه در ادامه، با اشاره به سفرهای اخیر مقامات آمریکایی و نقش محوری خلیل زاد، بر این نکته تأکید می کند که این بار مأموریت خلیل زاد نه برای سازش با طالبان، بلکه برای بازتعریف معادلات قدرت در جنوب آسیا طراحی شده است . او می افزاید: علاوه بر آمریکا، اسراییلی ها نیز پشت این پروژه حضور دارند و هدف نهایی شان، تضعیف اقتدار جمهوری اسلامی ایران است . با چنین برداشتی، طاهری باور دارد در واقع بگرام صرفا یک نماد است؛ هدف اصلی، بازسازی حلقه فشار علیه تهران است. آنچه در ظاهر به نام مهار چین مطرح می شود، در عمق خود مهار ایران است .

مشاور سیاسی محمدحنیف اتمر، وزیر خارجه سابق افغانستان، با تحلیل رقابت قدرت های جهانی در این کشور، به شرق می گوید: در افغانستان، نه روسیه پایگاه دارد و نه چین. چینی ها صرفا منافع اقتصادی را دنبال می کنند و بازار افغانستان را در اختیار گرفته اند. در مقابل، ایران علاوه بر اقتصاد، در لایه های فرهنگی، زبانی و امنیتی نیز ریشه دارد. این پیوندها برگ برنده ای است که باید با سیاست ورزی فعال حفظ شود . از منظر او، هرگونه عقب نشینی ایران از صحنه افغانستان، به معنای واگذاری میدان به آمریکا و اسراییل است؛ نیروهایی که می خواهند از خاک افغانستان برای برهم زدن امنیت منطقه و ایران استفاده کنند .

تحلیلگر ارشد مسائل پاکستان، در بخش دیگری از گفت وگو، به بُعد اطلاعاتی و امنیتی ماجرا اشاره کرده و هشدار می دهد: نفوذ موساد در افغانستان دیگر فرضیه نیست، بلکه واقعیتی قطعی است. دو سال پیش وقتی از نفوذ اسراییل در افغانستان سخن گفتم، صرفا بر پایه مطالعات نظری بود؛ اما امروز شواهد میدانی آن روشن است. در جریان جنگ 12 روزه، یکی از مسیرهای عملیات علیه ایران، آسمان افغانستان بود. اطلاعات مخابراتی و الکترونیکی از آن کشور علیه ما استفاده شد. اکنون نیز موساد در افغانستان فعال است و از ضعف ساختاری طالبان برای نفوذ بهره می برد .

طاهری این را هم توضیح داد که طالبان به دلیل نگاه سنتی و محدود خود، توانایی مهار و رصد این نفوذ را ندارند و همین مسئله باعث شده افغانستان به یکی از کانون های جدید فعالیت موساد در منطقه علیه ایران تبدیل شود . او تأکید می کند: طالبان فاقد دستگاه اطلاعاتی مدرن هستند و نمی توانند حضور اسراییل و موساد را کنترل کنند. نتیجه آن است که در دو سال اخیر، هر عملیاتی که اسراییل خواسته، در منطقه از مسیر افغانستان دنبال شده است .

این محقق حوزه تحولات جنوب آسیا، در پایان تصریح کرد: امنیت ملی ایران امروز به شدت با تحولات افغانستان گره خورده است. هرچقدر حضور ایران در کابل فعال تر باشد، تهدیدهای ما کمتر خواهد شد. غیبت ایران در معادلات افغانستان، به معنای حضور دیگران است؛ و دیگران یعنی بازیگرانی که یا مستقیم با آمریکا و اسراییل ارتباط دارند یا در خدمت پروژه های آنان هستند. بنابراین، حفظ پیوندهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی با افغانستان ، نه فقط یک انتخاب، بلکه ضرورتی راهبردی برای امنیت ملی ماست .