عربستان سعودی دریای سرخ را به خلیج فارس متصل می کند. این طرح که در رسانه های عربی با عنوان پل زمینی توصیف شده است، از سوی برخی تحلیلگران به عنوان راهی برای دور زدن تنگه هرمز تلقی می شود. این دسته از تحلیلگران می گویند که در ادامه سایر کشورهای عربی به این کریدور ترانزیتی می پیوندند و تجارت از تنگه هرمز تحت الشعاع قرار می گیرد.

به گزارش شرق، با این حال علی ضیایی، کارشناس ارشد صنعت حمل ونقل و ترانزیت به شرق می گوید که این کریدور نمی تواند به صورت کامل جایگزین تنگه هرمز شود اما در ادامه همان کریدور انرژی و غذای خاورمیانه است و هدف آن پس زدن چین در مسیرهای ترانزیتی منطقه است. او تأکید می کند که در حال حاضر عربستان و سایر کشورهای عربی بی سر و صدا این کریدور را به جریان انداخته اند و با وجود آنکه این مسیر نیم ساخته است، کشورهای عربی از آن بهره برداری می کنند.

بازگشت آمریکا به منطقه

هنوز زمان زیادی از شعار انتخاباتی دوره اول ریاست جمهوری دونالد ترامپ نگذشته است: خروج آمریکا از خاورمیانه. ترامپ در آن سال ها خاورمیانه را هزینه اضافه برای آمریکا و مالیات دهندگان آمریکایی معرفی کرد اما جنگ روسیه و اوکراین و سپس جنگ اسراییل و غزه معادلات اقتصادی جهان را آن چنان تغییر داد که آمریکا دوباره عزم خود را برای حضور در خاورمیانه جزم کرده است. در دولت اول دونالد ترامپ، دستور او برای خروج نیروهای آمریکا از منطقه، متحدان این کشور را نگران و آشفته کرد. این نگرانی زمانی به اوج رسید که جو بایدن، سکان دار بعدی کاخ سفید، قتل فجیع جمال خاشقچی را دستاویز کرده و خاندان آل سعود را ناقض حقوق بشر دانست. پس از این ماجرا بایدن حوثی های (انصارالله) یمن را از فهرست تروریسم خارج کرد و سامانه های دفاعی پاتریوت را از عربستان برد. عربستان به این موضوع واکنش قهری نشان داد و به چین روی آورد. این اتفاق کم و بیش درباره دیگر کشورهای عربی تکرار شد.

حضور آمریکا در خاورمیانه رابطه تنگاتنگی با نفت داشت. در سال 1973 جهان گرفتار بحران نفت شد. پس از جنگ رمضان که بین اسراییل، سوریه و مصر رخ داد، آمریکا از اسراییل حمایت نظامی کرد و همین مسئله سبب شد اعضای سازمان کشورهای صادرکننده نفت یا اوپک تصمیم بگیرند آمریکا را تحریم کنند. با پایان یافتن تحریم در مارس سال 1974، قیمت نفت از بشکه ای سه دلار به حدود 12 دلار و حدود چهار برابر افزایش پیدا کرد.

بحران نفت آن سال ها تأثیر و عواقب کوتاه مدت و بلند مدت زیادی بر اقتصاد جهان داشت. آن زمان آمریکا یکی از بزرگ ترین واردکنندگان نفت جهان به شمار می رفت و حیات کارخانه های کشورهای صنعتی به نفت خام وابسته بود، بنابراین نفت سبب شد آمریکا جای پای خود را در خاورمیانه و به ویژه عربستان به عنوان بزرگ ترین تولیدکننده نفت، محکم کند.

در سال های بعد آمریکا توانست به یکی از تولیدکنندگان بزرگ نفت و گاز تبدیل شود. ذخایر نفت آمریکا به عنوان نفت نامتعارف شناخته می شود و استخراج آن نیازمند فناوری و هزینه بالا بود. با پیشرفت تکنولوژی و افزایش قیمت نفت، استخراج نفت شیل آمریکا توجیه پیدا کرد و این کشور توانست در مدت کوتاهی به یکی از سه تولیدکننده بزرگ نفت و گاز جهان تبدیل شود. ورود آمریکا به فهرست سه تولیدکننده بزرگ نفت و گاز سبب شد انگیزه این کشور برای حضور در منطقه تضعیف شود و عراق، عربستان و افغانستان را برای خود هزینه اضافه تلقی کند؛ بنابراین زمزمه های آمریکا برای خروج از منطقه اوج گرفت. از آن سو چین که آرام آرام می رفت تا خود را به عنوان دومین اقتصاد بزرگ جهان مطرح کند، تبدیل به بزرگ ترین واردکننده نفت جهان شد.

نیاز روزافزون چین به نفت سبب شد چینی ها قراردادهای متعدد و بزرگی در زمینه نفت و گاز با کشورهای عربی منطقه منعقد کنند. ماجرا به نفت ختم نشد و نفوذ آهسته و خزنده چین به منطقه با طرح های ترانزیتی هم کلید خورد؛ آنچه چینی ها آن را احیای راه ابریشم دانستند و تلاش کردند که شبکه بزرگی از حمل ونقل جهان و به ویژه آسیا را به خود وابسته کنند. این مسئله با وقوع جنگ روسیه و اوکراین برای آمریکا و متحدان اروپایی آن زنگ خطر را به صدا درآورد.

روسیه به عنوان یکی از سه تولیدکننده بزرگ نفت و گاز جهان، حدود 40 درصد بازار گاز اروپا را در دست داشت و پس از جنگ، کشورهای اروپایی، نفت و گاز روسیه را تحریم کردند؛ تصمیمی سخت و دشوار که به جهش قیمت ها منجر شد و تورم را در اتحادیه اروپا دورقمی کرد. در آمریکا هم نرخ تورم پس از حدود چهار دهه در آستانه دورقمی شدن قرار گرفت و نگرانی های زیادی برای رشد اقتصادی اروپا و آمریکا به وجود آورد. جنگ روسیه و اوکراین مسیرهای تجارت انرژی در جهان را عوض کرد و از آن سو روسیه هم درصدد نزدیک شدن به کشورهای عربی برآمد.

از آن سو جنگ اسراییل و غزه سبب شد تنگه باب المندب و دریای سرخ برای اسراییل و هم پیمانان آن ناامن شود و حوثی های یمن در اعتراض به تهاجم اسراییل به غزه، حمله به کشتی های تجاری اسراییل را آغاز کنند. این مسئله هزینه تجارت در تنگه باب المندب و دریای سرخ را افزایش داد. هم زمان با این موضوع و گسترش جنگ اسراییل به ایران، نگرانی ها برای تجارت در تنگه هرمز بالا گرفت. مجموع این اتفاقات و سپس جنگ تجاری بین آمریکا و چین سبب شد آمریکا دوباره خاورمیانه و حضور در آن را مهم تلقی کند. جو بایدن در اولین ماه های سکان داری بر کاخ سفید تلاش کرد رابطه تخریب شده با عربستان را بهبود دهد و درصدد دلجویی از خاندان آل سعود برآمد اما سفر بایدن به عربستان با واکنش سرد خاندان پادشاهی عربستان مواجه شد. پس از او دونالد ترامپ در دوره دوم ریاست جمهوری اش سفر به خاورمیانه را یکی از مهم ترین سفرهای دوره دوم ریاست جمهوری خود دانست و به ریاض سفر کرد. در طول سفر رییس جمهوری آمریکا به عربستان قراردادهای بزرگ اقتصادی با این کشور امضا شد.

رویارویی با راه ابریشم چین

در میان این قراردادها طرحی مورد توجه قرار گرفت که براساس آن کریدور حمل ونقلی هند را به خاورمیانه و در نهایت اروپا متصل می کرد. این خبر را جان فاینر، معاون سابق مشاور امنیت ملی ریاست جمهوری آمریکا داده و گفت: یادداشت تفاهم پیشنهادی برای کریدور حمل ونقل ریلی و کشتیرانی بین کشورهای ایالات متحده آمریکا، هند، عربستان، امارات و اتحادیه اروپا و سایر کشورهای عضو گروه 20 خواهد بود . پروژه ای که به عقیده بسیاری نوعی مقابله جاه طلبانه تر با ابتکار کمربند و جاده چین است. فاینر البته هدف دیگر این پروژه را کاهش تنش ها در تلاطم و ناامنی که از خاورمیانه می آید معرفی کرده است.

گذشته از این، چندی پیش شش کشور عربی حوزه خلیج فارس اعلام کردند به زودی صاحب یک راه ریلی مشترک می شوند؛ راهی که هند را برخلاف ایده های قبلی بدون نیاز به بندر چابهار و ایران، به اروپا می رساند. مقصد این مسیر ترانزیتی بندر حیفا در اسراییل و سپس ترکیه است. گرچه طول این خط ریلی دو هزار و 177 کیلومتر است، به گفته برخی مقامات اسراییل بخش زیادی از این مسیر اکنون موجود است و فقط 300 کیلومتر از آن که در خاک عربستان سعودی و اردن قرار دارد، باید ساخته شود.

در کنار این طرح، دو سال پیش از این رهبران هفت کشور صنعتی جهان در نشست خود متعهد شدند برای مقابله با جاده ابریشم چین، 600 میلیارد دلار در کشورهای در حال توسعه در طرحی با عنوان شراکت برای زیربناها و سرمایه گذاری جهانی سرمایه گذاری کنند که 200 میلیارد دلار آن را آمریکا تأمین کرده است. حالا اما عربستان سعودی خبر داده است که با یک مسیر ریلی به طول هزارو 500 کیلومتر خلیج فارس را به دریای سرخ متصل می کند. در همین زمینه گلف نیوز خبر داده است که عربستان در حال توسعه پروژه ای هفت میلیارد دلاری برای ساخت راه آهن پرسرعتی است که دریای سرخ را به خلیج فارس متصل می کند. بر اساس این گزارش این طرح با هدف اتصال شهرهای بزرگ و بازتعریف آینده حمل ونقل و تجارت در سراسر این شبه جزیره انجام می شود و شهر جده در ساحل دریای سرخ را از طریق ریاض به دمام در خلیج فارس متصل می کند.

مقامات سعودی اعلام کرده اند با تکمیل این طرح مدت سفر میان ریاض و جده از 12 ساعت طول مسافت با خودرو به کمتر از چهار ساعت با قطار کاهش خواهد داشت و این پروژه از ارکان اصلی چشم انداز 2030 به شمار می رود و هدف آن گسترش شبکه راه آهن عربستان سعودی از پنج هزار و 300 کیلومتر به بیش از هشت هزار کیلومتر است و به این ترتیب، عربستان سعودی به یکی از مهم ترین مراکز لجستیکی و حمل ونقل در خلیج فارس و جهان عرب تبدیل خواهد شد.

در این گزارش توضیح داده می شود که این طرح بلندپروازانه که پل زمینی نام دارد و بسیاری آن را معجزه صحرا توصیف کرده اند، شهر جده در ساحل دریای سرخ را از طریق ریاض به دمام در خلیج فارس متصل می کند. همچنین در این گزارش تأکید می شود که شرکت راه آهن سعودی قصد دارد شبکه ای از ایستگاه های باری و مسافری ایجاد کند که بندر ملک عبدالله را به شهرهای صنعتی بزرگ، به ویژه ینبع، متصل می کند. این شرکت در چارچوب برنامه مدرن سازی، سفارش ساخت 15 قطار جدید با توانایی حرکت تا سرعت 200 کیلومتر در ساعت را داده است.

همچنین در ادامه گزارش تأکید شده است که عربستان سعودی در کنار پروژه پل زمینی ، در تدارک راه اندازی رؤیای صحرا است ، تجربه ای لوکس در مسیر ریاض تا القریات به طول هزار و 290 کیلومتر که مناظر طبیعی را مقابل چشم مسافران می گستراند. طرح های توسعه همچنین استفاده از قطارهای سوخت هیدروژنی را شامل می شود که بر تعهد عربستان سعودی به کاربرد انرژی پاک و حمل ونقل پایدار تأکید می کند و البته در گزارش توضیح داده می شود که علاقه شهروندان سعودی به سفر ریلی رو به افزایش است و فقط در سه ماهه دوم سال 2025 بیش از 2.6 میلیون نفر از قطار استفاده کرده اند.

برخی تحلیلگران معتقد هستند که این طرح راهی برای دورزدن تنگه هرمز از سوی کشورهای عربی است. آنها به سرمایه گذار آمریکایی پروژه پل زمینی عربستان اشاره می کنند و می گویند هفت میلیارد دلار هزینه برای عربستان صرفا با انگیزه گردشگری برای اتصال جده به ریاض نیست و یک پروژه لجستیک است و هفت بندر خشک در این مسیر واقع شده و سعودی ها از خلق حدود 200 هزار شغل در این مسیر می گویند. آنها معتقد هستند این پروژه، عربستان را از اتکای به تنگه هرمز خارج می کند و هر کالایی از جمله نفت به راحتی از این مسیر عبور می کند و تنگه هرمز را از مزیت می اندازد. با این حال علی ضیایی، کارشناس ارشد صنعت حمل ونقل و ترانزیت به شرق می گوید که این کریدور نمی تواند به صورت کامل جایگزین تنگه هرمز شود اما در ادامه همان کریدور انرژی و غذای خاورمیانه است و هدف آن پس زدن چین در مسیرهای ترانزیتی منطقه است.

او تأکید می کند در حال حاضر عربستان و سایر کشورهای عربی بی سر وصدا این کریدور را به جریان انداخته اند و با وجود آنکه این مسیر نیم ساخته است از سوی کشورهای عربی مورد بهره برداری قرار می گیرد و به ویژه در زمان ناامنی دریای سرخ از آن استفاده می شود. این کارشناس توضیح می دهد گرچه جنگ اسراییل و غزه پروژه صلح ابراهیم را به حاشیه راند، اما کشورهای عربی منطقه خارج از تعارفات دیپلماتیک در این زمینه، همچنان در حال فعال سازی و رونق این مسیر هستند. هرچند حملات ایران به حیفا و از آن سو حمله اسراییل به قطر تردیدهایی را در زمینه امنیت این مسیر برای برخی شرکت ها به ویژه شرکت های فناوری محور ایجاد کرده است اما دولت های عربی مصمم به راه اندازی این مسیر هستند و من پیش بینی می کنم که کشورهای عربی راه اندازی این مسیر را نه در قالب صلح ابراهیم که در قالب صلح غزه به خورد افکار عمومی خواهند داد.