فرارو فرید زکریا، ستون نویس روزنامه واشنگتن پست و مجری شبکه سی.ان.ان

به نقل از روزنامه واشنگتن پست، اگر این روزها هنگام تماشای اخبار احساس می کنید چیزی در سیاست از هم گسیخته است، تنها نیستید. بر اساس پژوهش جدید مرکز تحقیقات پیو، در میان 23 کشور، به طور میانگین 58 درصد از بزرگسالان از عملکرد دموکراسی در کشور خود ناراضی هستند. در ایالات متحده این رقم از 60 درصد فراتر می رود و در ایتالیا و فرانسه، حدود هفت نفر از هر ده نفر چنین نظری دارند. مردم هنوز دموکراسی را به استبداد ترجیح می دهند، اما ناامیدی از نظام های دموکراتیک اکنون به پدیده ای جهانی تبدیل شده است.

بسیاری از نسل های قدیمی تر این وضعیت را با دهه 1970 مقایسه می کنند؛ زمانی که دموکراسی های غربی نیز در بحران اعتماد و کارآمدی فرو رفته بودند. در آمریکا، تورم افسارگسیخته، جنگ ویتنام و رسوایی واترگیت، اعتماد عمومی به نهادهای حاکم را از میان برده بود. اندیشمندانی چون ساموئل هانتینگتون درباره بحران قابلیت حکمرانی در دموکراسی هشدار می دادند و دنیل بل معتقد بود سرمایه داری در حال فرسایش همان فضیلت هایی است که بقای آن را تضمین می کردند.

اما در دهه 1980 ورق برگشت. اصلاحات اقتصادی، جهش فناورانه و رشد بهره وری، بار دیگر امید را به جوامع بازگرداند. کمتر از یک دهه بعد، فروپاشی کمونیسم و گسترش لیبرال دموکراسی در جهان، نشانه پیروزی دوباره الگوی دموکراتیک بود. به نظر می رسد بحران دهه 70 در واقع پیش درآمدی بر نوسازی و تجدید حیات دموکراسی های غربی بود.

با این حال، بحران امروز ماهیتی به مراتب ژرف تر دارد. بحران دهه 70 بحرانی مدیریتی بود: دولت ها کارآمدی لازم را نداشتند، اما مردم همچنان به مشروعیت نظام ایمان داشتند. در آن دوران، دادگاه عالی از احترام برخوردار بود، کنگره توان قانون گذاری مؤثر داشت و رسانه ها مرجعیت اجتماعی خود را حفظ کرده بودند. مردم از حکومت ناکارآمد گلایه داشتند، اما خواهان اجرای بهتر قانون بودند نه این که آن را انکار کنند.

امروز اما مشکل اصلی از جنس ایمان است نه عملکرد. فروپاشی اعتماد به نهادها جای خود را به تردید نسبت به خودِ قواعد بازی داده است. جامعه نه فقط از ناکارآمدی دولت، بلکه از بنیان های نظام دموکراتیک سرخورده است. این همان نقطه ای است که بحران کارکردی گذشته به بحران ایمانی امروز تبدیل شده است ؛ بحرانی که نه با اصلاحات اقتصادی یا تغییر دولت، بلکه تنها با بازسازی بنیادین اعتماد عمومی قابل ترمیم خواهد بود.

امروز، نهادهای اصلی ایالات متحده از دادگاه ها و رسانه ها گرفته تا دانشگاه ها و حتی نظام انتخاباتی در نگاه بخش بزرگی از مردم دیگر بی طرف و قابل اعتماد نیستند. میزان اعتماد به دولت فدرال به حدود 20 درصد سقوط کرده و رضایت از عملکرد کنگره در پایین ترین سطح تاریخی خود یعنی حدود 15 درصد یا کمتر قرار دارد. در حالی که در دهه 1970 نزدیک به سه چهارم مردم به رسانه ها اعتماد داشتند، اکنون این رقم به کمتر از یک سوم کاهش یافته است. بحران امروز، بیش از آن که در ناکارآمدی نهادها باشد، در فروپاشی انسجام اجتماعی و اعتماد عمومی ریشه دارد.

نهادهایی که زمانی به سبب ماهیت غیرشخصی و قانون محورشان از احترام عمومی برخوردار بودند، امروز در چشم جامعه به بازیگران سیاسی تبدیل شده اند. مردم دیگر قاضی، روزنامه نگار یا استاد دانشگاه را نماینده عدالت، حقیقت یا دانش نمی دانند، بلکه آنان را بخشی از صف آرایی سیاسی می پندارند. در قسمت نخست پادکست مایکل لوییس، او پدیده ای در ورزش را مثال می زند: تماشاگرانی که با فریاد داور افتضاح! اعتراض می کنند، در حالی که دقت داوری در عصر فناوری هرگز تا این حد بالا نبوده است. مسئله، عملکرد نیست؛ ادراک است. وقتی مردم باور کنند داور جانبدار است، هیچ میزان از دقت و صحت نمی تواند اعتماد را بازگرداند. همین منطق در سیاست، رسانه و قانون نیز مصداق دارد: وقتی داوران جامعه ، نهادهای قضاوت کننده و ناظر جانبدار یا مبهم به نظر آیند، کل بازی دموکراسی بی اعتبار می شود.

لوییس نتیجه می گیرد که افزایش شفافیت و پاسخگویی، الزاماً به احیای اعتماد نمی انجامد؛ گاهی شفافیت بیش از آن که اعتماد بیافریند، جانبداری ها را آشکارتر می کند و در نتیجه بی اعتمادی را تعمیق می بخشد. در چنین فضایی است که می توان جذابیت دونالد ترامپ را درک کرد. او به عنوان رییس جمهور، تظاهر به بی طرفی را کنار گذاشت و آشکارا شخصی، جانبدارانه و حتی تهاجمی عمل کرد. برای هوادارانش، این رفتار نه نشانه خودکامگی بلکه نمایش صداقت بود. در جهانی که همه چیز آلوده به سوگیری دیده می شود، جانبداریِ صادقانه به مراتب پذیرفتنی تر از بی طرفیِ ریاکارانه جلوه می کند. این منطق وارونه، تصویری تلخ از سیاست امروز ارائه می دهد: دموکراسی دیگر نه به خاطر ضعف کارآمدی، بلکه به دلیل فرسایش اعتماد به داورانش در حال فروپاشی است. وقتی مردم به داور اعتماد نداشته باشند، هیچ قاعده ای نمی تواند بازی را منصفانه نگه دارد.

در پژوهشی منتشرشده در سال 2023، سونگ این کیم و پیتر ای. هال الگوی تازه ای از رفتار سیاسی در دموکراسی های معاصر را ترسیم کرده اند: هرگاه مردم احساس کنند نظام سیاسی شان ناعادلانه یا جانبدار است، از سازوکارهای بی طرفانه فاصله می گیرند و به سوی حکمرانی شخصی و مستقیم گرایش پیدا می کنند. در چنین شرایطی، رهبرانی که خود را مبارز نشان می دهند نه داور ، و آشکارا به نهادهایی چون دادگاه ها، رسانه ها و بوروکراسی ها حمله می کنند، مشروعیت خود را دقیقاً از طریق طغیان علیه تظاهر نظام به عدالت به دست می آورند. ظهور دونالد ترامپ نیز نماد همین شکاف است؛ شکافی میان دو گونه پوپولیسم که هر یک از دل نارضایتی برخاسته اند اما ریشه های متفاوتی دارند:

الف - پوپولیسم راست گرا زمانی اوج می گیرد که مردم بی عدالتی را شخصی تجربه می کنند؛ هنگامی که احساس می کنند شغل، درآمد یا آینده شان به ناحق از آنان گرفته شده است. در این حالت، خشم آنان متوجه نخبگان، مهاجران و بیگانگان می شود.

ب - پوپولیسم چپ گرا زمانی رشد می کند که مردم بی عدالتی را اجتماعی می دانند؛ یعنی معتقدند جامعه به دیگران ظلم می کند، نه فقط به خودشان و در نتیجه به وعده های بازتوزیع، عدالت اجتماعی و همبستگی دل می بندند.

اما در سال های اخیر، شوک هایی چون صنعت زدایی، خودکارسازی، مهاجرت گسترده و سکولاریزاسیون، احساس نابرابری را از سطح ساختاری به سطحی کاملاً شخصی تر منتقل کرده اند. کارگران امروز بیش از آن که از فقر دیگران خشمگین باشند، از جایگزین شدن خودشان بیم دارند. این ترس به خشم تبدیل می شود و کاملاً با روایت پوپولیسم راست گرا یعنی وعده بازگرداندن کنترل، بستن مرزها و احیای عظمت ملی هم خوانی دارد.

در حالی که پوپولیست های چپ وعده عدالت و همبستگی می دهند، پوپولیست های راست وعده انتقام می دهند و در جوامع مضطرب و خشمگین، انتقام همیشه جذاب تر است. طی دهه ها، راست گرایان آمریکا با بی اعتبارسازی نهادهای اصلی کشور از بوروکراسی تا رسانه ها همین مسیر را هموار کرده اند.

در دهه 1970، بحران دموکراسی با اصلاح عملکرد دولت ها پایان یافت. مردم از ناکارآمدی حکومت ها ناامید بودند اما هنوز به مشروعیت نظام باور داشتند. امروز اما بحران از نوعی دیگر یعنی بحرانی اخلاقی و ایمانی است. نهادها هنوز کار می کنند، اما هاله عدالت، بی طرفی و قداست شان را از دست داده اند و هنگامی که مردم دیگر به داوران اعتماد نکنند، قواعد بازی را هم نمی پذیرند.

هر انتخابات به جنگی بی خون میان قبایل سیاسی تبدیل می شود و حقیقت، مالکیت جناح ها می گردد. ما اکنون در عصر پساداور دموکراسی زندگی می کنیم؛ جهانی که در آن بی طرفی به سخره گرفته می شود، نهادها باورپذیر نیستند و شهروندان نه بر اساس برنامه؛ بلکه بر پایه هویت و قبیله سیاسی صف می کشند. بحران دهه 70 زمانی پایان یافت که مردم تصمیم گرفتند دموکراسی ارزش ترمیم دارد؛ بحران امروز تنها زمانی فروکش می کند که دوباره باور کنیم دموکراسی ارزش ایمان آوردن دارد.

احیای بعدی دموکراسی نه از مدیران باهوش یا فناوری های نو، بلکه از بازسازی اعتماد آغاز خواهد شد؛ همان قاعده نانوشته ای که همه قواعد دیگر را ممکن می سازد. تا وقتی باور نکنیم داور در پی عدالت است، همچنان بر سر دموکراسی فریاد خواهیم زد.