محمد کوکب در اعتماد نوشت: هر از چندی، گاه و بی گاه و به هر بهانه ای موضوعاتی مانند حقوق شهروندی، آزادی های اجتماعی، سبک زندگی، حجاب و نظایر اینها بر سر زبان ها و قلم ها می افتد و در فضای مجازی و رسانه های مکتوب و شفاهی محل مناقشه موافقان و مخالفان واقع می شود.

به نظر نگارنده اینها همه تظاهرات بیرونی یک واقعیت درونی است و به قول میرفندرسکی فیلسوف: صورتی در زیر دارد آنچه در بالاستی . در واقع این تقابلِ دو نوع گفتمان یا ایدئولوژی، یکی گفتمان سکولار یا غیردینی و دیگری گفتمان دینی است که جلوه های رنگارنگ خود را بروز و ظهور می دهد و اگر این تقابل به درستی واکاوی و ریشه یابی نشود و ظواهر ملاک قضاوت قرار گیرد، چه بسا به سوءبرداشت و گمراهی ناظر بی طرف منجر خواهد شد.

البته این تقابل سابقه ای دیرینه در جهان دارد و در کشور ما به قریب 120 سال قبل یعنی نهضت مشروطیت باز می گردد. این نهضت که با شعار آزادی خواهی و مطالبه تاسیس عدالتخانه به رهبری علمای بزرگی همچون سید محمد طباطبایی، سید عبدالله بهبهانی و علامه میرزا محمدحسین نایینی آغاز شد، در نهایت توسط افرادی فرصت طلب مانند یپرم خان ارمنی مصادره شد و در نتیجه سردار ملی ها و سالار ملی ها خانه نشین و منزوی شدند و فرجام مشروطیت چیزی نبود جز بر سردار رفتن شیخ فضل الله نوری و استقرار رژیم مستبد و دست نشانده رضاخانی.

در 120 سال اخیر همواره تقابل این دو گفتمان در اشکال و صور گوناگون وجود داشته و امروز نیز حکایت همچنان باقی است. حال برای آگاهی از مواضع موافقان و مبلغان گفتمان سکولار که طلایه دار آن لیبرالیسم غربی است و تفاوت ماهوی آن با گفتمان دینی که انقلاب اسلامی ایران داعیه دار آن است، بهتر است به اظهارات خود آن ها استناد شود.

فرید زکریا در توصیف جامعه سکولار و نقش و کارکرد دولت لیبرال در چنین جامعه ای می نویسد: دولت لیبرال به شهروندان خود نمی گوید چه چیزی به حیات شایسته و بسامان می انجامد. سیستم های لیبرال چنین مقولاتی را به خود فرد واگذار می کنند. جوامع مدرن از زندگی و آزادی شما حراست می کنند تا بتوانید مختارانه در پی شادمانی و رضایت باشید (1).

چنانکه ملاحظه می شود وظیفه دولت در جامعه لیبرال یا سکولار در عرصه اجتماعی و فرهنگی، صرفا فراهم کردن بستر مناسب برای تحقق نیات و مقاصد فردی است. ضمنا مرز حریم خصوصی و عمومی در این گفتمان چنان در هم تنیده و گره خورده است که به سادگی نمی توان حد فاصلی برای آن تعیین کرد.

به عبارت دیگر در بحث از آزادی ها اساسا مفهومی به نام حریم عمومی وجود ندارد، به گونه ای که حتی نحوه پوشش در ملأعام نیز در چارچوب حریم خصوصی تعریف شده و دخالت حکومت در آن، مداخله در امور شخصی تلقی می شود. آقای محمد فاضلی در این باره می نویسد: انسان مدرن، نوع پوشش را بخشی از حریم خصوصی خود می داند.

وقتی حکومت و به تبع آن بخش های همراه با ایدئولوژی حکومت تلاش می کنند به این حریم خصوصی وارد شوند، عمیق ترین لایه زندگی فرد مدرن را نشانه گرفته اند .

وی سپس تعبیر ایدئولوژی ضد مدرن را در وصف گفتمان متعلق به حکومت اسلامی به کار می برد و می نویسد: حکومت با اصرار بر رویه های ناقض حریم شخصی افراد، در قامت بیرق دار یک ایدئولوژی ضد مدرن، با اکثریت جامعه ایرانی در افتاده است . (2)

بنابراین روشن است که الگو و گفتمان سکولار در تضاد آشکار با گفتمانی قرار می گیرد که احکام شرع از جمله اصل امر به معروف و نهی از منکر را نه تنها یک حق، بلکه تکلیف افراد و حکومت می داند، برخلاف گفتمان سکولار که کارکرد دین را در رابطه خصوصی انسان با خدا یعنی عبادات و احکام فردی خلاصه می کند و در تحولات فرهنگی و اجتماعی کمترین نقش و حضوری برای دین قائل نیست و چنانچه حکومت بخواهد احکام الهی را پیاده کند، از سوی متفکران سکولار به اجبار و تحمیل و خشونت و… متهم می شود.

آقای عباس عبدی در این مورد چنین اظهارنظر می کند: پدیده های اجتماعی ازلی و ابدی نیستند. عقاید مردم، سبک زندگی آن ها، سلیقه ها و گرایش ها و بسیاری از چیزها همواره در حال تغییر است و کسی یا کسانی نمی توانند یک قاعده تعیین کرده و از همگان بخواهند که بر اساس آن عمل کنند، مثل اینکه قاعده ای بگذارند که همه باید یک نوع غذا بخورند . (3)

در مقابل این دیدگاه سکولار، استاد مطهری در مقام یک متفکر و نظریه پرداز اسلامی می گوید: دین و اخلاق چیزی جز راهنمایی به سوی مصالح واقعی بشر نیست. دین و اخلاق می خواهد اعمال و حرکات انسان را تحت قاعده و قانون معین در آورد و آزادی طبیعی را محدود کند. چرا؟ برای آنکه نظر به مصلحت واقعی دارد نه به لذت و خوشی آنی . (4)

وی سپس به نقد دیدگاه سکولار و تفاوت بنیادین آن با دیدگاه اسلامی می پردازد: یک فرق طرز تفکر فرنگی با طرز تفکر ما که اسلامی است - و خیلی از ما همان طرز تفکر فرنگی را می پذیرند- این است که آن ها این جور خیال می کنند که دین جزو مسائل عمومی بشر نیست، جزو مسائل شخصی و فردی و حداکثر ملی است… دین را یک چیزی نظیر موسیقی تلقی می کنند یا مثل رنگ لباس. اینها برای دین یک واقعیتی، نه از نظر مصالح زندگی دنیایی به آن اندازه که آزادی ارزش دارد، ارزش قائل هستند و نه از نظر دنیای دیگر، ولی می گویند حالا آدم یک دینی را باید انتخاب کند که دلش با آن خوش باشد همان طور که یک موسیقی را، یک نوع غذا را، یک نوع نقاشی را و یک نوع ادبیات را… هر چه دل آدم بخواهد همان خوب است. (5)

چنانکه پیداست در گفتمان دینی، آزادی فرد نه به طور مجرد، بلکه توام با مصلحت جامعه در نظر گرفته و در صورت تعارض این دو، مصلحت جامعه بر آزادی فرد مقدم داشته می شود. استاد مطهری در این زمینه می نویسد: مثل آزادی فرد برخلاف مصالح اجتماع، همان مثل آدمی است که در کشتی نشسته و می خواهد از آزادی خود استفاده کند و کشتی را سوراخ کند. افرادی اگر بخواهند نوامیس اجتماع را (از اخلاق و فرهنگ و تاریخ) خراب کنند، آزاد نیستند (6).

نکته شایان توجه در خصوص دیدگاه سکولار و تفاوت بارز آن با دیدگاه دینی این است که سکولارها تمام احکام شرعی اعم از فردی و اجتماعی را با یک چوب می رانند، یعنی مثلا نماز را که یک فریضه فردی است در ردیف حجاب که یک حکم اجتماعی است، قرار می دهند و می گویند: همان گونه که برای نماز، قانونی وضع نمی شود و تارک الصلاه مشمول مجازات نمی شود، حجاب نیز نباید در حیطه قانونگذاری قرار گیرد و بی حجابی جرم محسوب شود.

بنابراین اگر هم از طرف روشنفکران سکولار نقد و اعتراضی نسبت به قانون عفاف و حجاب انجام می شود، انگیزه آنان اصلاح این قانون یا جانشین ساختن قانون دیگری به جای آن نیست، بلکه چنانکه گفته شد اصولا حجاب را از شمول هر قانونی که بخواهد برای افراد محدودیت ایجاد کند، خارج می دانند.

پاورقی

1- مقاله چالش با ارزش های لیبرالیسم غربی در جهان امروز ، واشنگتن پست، 22 مارس 2024

2- کانال تلگرامی محمد فاضلی، 21/12/1402

3- پایگاه خبری تحلیلی انتخاب به نقل از روزنامه اعتماد، 5/2/1403

4- خطابه های اخلاقی، ج 1/ ص68 و 69

5- جهاد اسلامی، ص 50-53

6- یادداشت های استاد مطهری، ج1/ص84 و 85