محمد جواد روح در یادداشتی در روزنامه هم میهن نوشت: تکرار و خاتمی واژگانی خاطره ساز و نیز تاریخ ساز در دهه گذشته بودند. واژگانی یادآور حمایت غیرمترقبه خاتمی و اصلاح طلبان از حسن روحانی در انتخابات 1392 که در انتخابات پارلمانی 1394 (مجلس دهم) و ریاست جمهوری 1396 (حمایت مجدد از روحانی)، تکرار شد.

حمایت خاتمی از روحانی و نامزدهای میانه روی مجلس دهم درحالی به پیروزی اصلاح طلبان انجامید که اولاً، نه روحانی نسبتی مستقیم و تبار سیاسی مشترکی با اصلاح طلبان داشت و نه اغلب نامزدهای مجلس دهم چهره های شناخته شده ای در سطح جامعه و حتی در میان نیروهای سیاسی بودند. ثانیاً، این پیروزی ها در شرایطی رقم خورد که اصلاح طلبان هنوز از فضای سخت پس از انتخابات 1388 بیرون نیامده بودند.

احزاب دوم خردادی یا مانند جبهه مشارکت و سازمان مجاهدین انقلاب منحل شده بودند و یا اگر مانند سایر احزاب این جبهه رسماً منحل نشده بودند، اما متأثر از فضای امنیتی و بازداشت های گسترده پس از 1388 عملاً فعالیتی نداشتند. بااین حال، حمایت خاتمی و همراهی هاشمی رفسنجانی در انتخابات 1392 و 1394 دولت و اکثریت مجلس را پس از سال ها در اختیار اصلاح طلبان و میانه روها قرار داد؛ روندی که پس از درگذشت هاشمی نیز تداوم یافت و تکرار خاتمی به تکرار دوران ریاست جمهوری روحانی در 1396 انجامید.

تاثیرگذاری خاتمی بر انتخابات نیمه نخست دهه 1390 درحالی بود که او در این مقطع، با محدودیت های جدی امنیتی و رسانه ای مواجه بود؛ تا جایی که مطبوعات از انتشار تصاویر و اخبار او منع شدند و شاید در این میان، تنها سیدمحمود دعایی بود که در روزنامه پیر اطلاعات به این ممنوعیت ها وقعی ننهاد و همچنان اخبار کاکا ی خود را منتشر می کرد.

اما در کنار این تکرار که تاثیر سیاسی و انتخاباتی مقطعی داشت، خاتمی تکرار دیگری هم دارد که از منظری کلان، شاید مهم تر باشد؛ گرچه چندان که درخور آن است، مورد توجه و تأمل قرار نمی گیرد. این تکرار دوم، نه مقطعی و انتخاباتی، بلکه مستمر و گفتمانی است. گفتمانی که گرچه شاید بسیاری از گفتارها و مبانی آن دچار تکرار شده باشد، اما پس از گذشت ربع قرن همچنان باقی و پایدار است و از تندباد حوادث و تحولات داخلی و خارجی و حتی فناوری، جان به سلامت برده است.

یکی از گفتارهای مکرر این گفتمان، در باب نسبت دین و آزادی است و اصالتی که خاتمی در این قیاس، برای آزادی قائل می شود. اصالت آزادی در گفتمان خاتمی البته از این منظر نیست که او در مقام یک روحانی (هرچند نواندیش) و یک دولتمرد باسابقه جمهوری اسلامی (هرچند محذوف از قدرت رسمی)، آزادیخواهی را مهم تر و بالاتر و ارجمندتر از دین داری می پندارد و همچون روشنفکری لیبرال یا نظریه پردازی اومانیست و حتی سکولار، آزادی را فراتر از همه ارزش ها می داند.

آنچه از گفتارهای خاتمی برمی آید، چنین نیست. سخن گفتن او از اصالت آزادی، مبتنی بر رد تزاحم و مواجهه جویی دین است و این هشدار تکراری که اگر دین در برابر آزادی قرار گیرد، این دین است که ضربه می خورد. به عبارت دقیق تر، گفتار خاتمی نوعی هشدار درون دینی است و مخاطب آن دین داران و به ویژه حوزویان و حکومت متکی و مبتنی بر دین.

خاتمی در گفتاری هم که دیروز از او در جمع فعالان سیاسی و فرهنگی زادگاهش منتشر شد، تعبیر مشهور خود را تکرار کرد: هر آنچه که در مقابل آزادی قرار گیرد، حتی اگر دین باشد، زیان می کند ، با این توضیح که منظور از آزادی ولنگاری نیست؛ بلکه منظور، حق تعیین سرنوشت است . او برای تبیین بحث خود، از خطر تقابل ارزش هایی چون امنیت و عدالت با آزادی هم سخن گفت و تصریح کرد: انسان آزاد است که می تواند امنیت خود را بشناسد و انسان آزاد است که توان رسیدن به عدالت را دارد.

تکرار این گفتار طی نزدیک به سه دهه، شاید از منظری انتقادی چنین تعبیر شود که خاتمی در مقام نماینده و سخنگوی اصلی گفتمان اصلاحات، در این بازه زمانی طولانی از تولید سخن نو بازمانده است و حرفی جدید برای گفتن ندارد. این نقدی است که نه فقط منتقدان گفتمان خاتمی که برخی گفتمان شناسان عصر اصلاحات و حتی طیفی از کنشگران سیاسی اصلاح طلب آن را باور دارند و هرازچندگاه، به بهانه و زمینه ای آن را بیان می کنند.

اما از منظری واقع بینانه تر و با لحاظ کردن مناسبات واقعی قدرت و محتوای گفتمان مسلط بر حوزه و حکومت، اتفاقاً می توان همین تداوم را نشانی از اهمیت و اعتبار گفتمان خاتمی دانست. از این منظر، گفتمان خاتمی نه در قالب گفتمانی منتزع و مستقل از بافتار سیاسی-اجتماعی، بلکه به عنوان جزیی از یک کل و راهی در یک روند تحلیل و فهم می شود. با چنین نگاهی است که گفتار تکراری خاتمی درباره نسبت دین و آزادی، در برابر گفتارهای بدیل بنیادگرایانه، سنت گرایانه و حتی لاییک قدرت نمایی می کند و توان خود را در جذب و هضم رقبا می نمایاند.

کافی است به سال های 1376 و 1377 بازگردیم؛ زمانی که این گفتار سخنی نو و بدیع می نمود و در مراسمی همچون 16آذر در دانشگاه تهران با کف و سوت جوانان و دانشجویان همراه می شد و پژواک می یافت. آن زمان، این گفتار خاتمی از سه سو محل نقد و نفی بود.

نخست، روحانیت سنتی که زیر عبای خاتمی خطر تکرار مشروطه و میدان دار شدن منورالفکرها را می دید. دوم، روحانیت بنیادگرا که گفتمان خاتمی را نوعی شرک و الحاد می دید و حتی به مقایسه آن با گوساله پرستی سامری می پرداخت. و سوم، روشنفکران لاییک که گفتمان خاتمی را دستکشی مخملین بر مشت آهنین جریان ارتجاع و استبداد دینی تعریف می کردند و آن را بازی جدید آخوندها برای تحمیق جامعه و روشن نگاه داشتن چراغ دین (که آن را افیون توده ها می دانستند)، تعبیر و تفسیر می کردند.

گفتمان خاتمی اما پس از حدود سه دهه، هنوز باقی است و سخن آن (البته نه بسان اواخر دهه1370)، همچنان مخاطب و جذابیت دارد. حال آنکه، سه گفتمان رقیب نه فقط نتوانسته اند گفتمان خاتمی را در خود جذب و هضم و یا حذف کنند؛ بلکه تا حد قابل توجهی، از آن متاثر شده اند و اگرنه رسماً، در عمل برابر آن گردن خم کرده اند.

روحانیت سنتی (چه در سطح بزرگان حوزه و چه در سطح سیاستمداران این طیف) تا حد زیادی با گفتمان خاتمی در باب عدم تزاحم دین و آزادی همراه شده است. روحانیت بنیادگرا نیز با وجود همه حمایت ها و رانت هایی که در این سه دهه از آن برخوردار بوده است، همچنان در اقلیت کامل مانده است. شکست این جریان تا آنجاست که سخنگویان آن رسماً اعتراف می کنند برای ماندن در قدرت، راهی جز حذف بازی انتخابات ندارند؛ سخنی که بیش از محتوای سیاسی، اعترافی به ناتوانی در جذب و هضم گفتمان های بدیل و از میدان به درکردن رقیب است و البته در همه این سال ها، اصلی ترین بدیل گفتمانی و رقیب سیاسی بنیادگرایان، گفتمان اصلاح طلبان با محوریت و نمایندگی خاتمی بوده است.

نوع مواجهه رسمی با مسئله حجاب و پذیرش غیررسمی آزادی های موجود به ویژه در یک سال اخیر، نشانه آشکاری است از پذیرش منطق گفتمانی خاتمی از سوی نهادهای سنت و حکومت و نیز به حاشیه راندن بنیادگرایان با وجود همه فشارها و ابزارهای این جریان. مسئله امروز اما گفتمان سوم است. گفتمانی لاییک که از سکولاریسم هم عبور کرده است و نه به جدایی دین و دولت که به دین زدایی و دین ستیزی گرایش دارد و با آب هایی که بنیادگرایی دینی به آسیاب آن می ریزد، فولاد شمشیر ستیز خود با رقیب اصلی اش را آب می دهد.

رقیبی که چیزی نیست جز اسلام رحمانی و گفتمان خاتمی. برخلاف اسلام بنیادگرا و حتی سنتی که مواجهه با آن، چندان برای لاییک ها و لیبرال های ستیزه جو دشوار نیست؛ اسلام رحمانی و گفتمان خاتمی، رقیبی قدر است و با وجود همه تحولات ارزشی و نگرشی ایرانیان پس از انقلاب، همچنان توش و توان و نای ایستادن و زبان سخن گفتن برابر رقیب را دارد.

شاید همین توان گفتمان خاتمی است که دین ستیزان ستیزه جو را وامی دارد از منطق سر و ته یک کرباس مدد جویند و محمد خاتمی و احمد خاتمی را در یک کفه گذارند تا این یکی از اعتبار آن دیگری بکاهد و مجموعاً، میدان را به دین ستیزان و دین گریزان واگذارند. چنین است که این بار، جریانی میدان دار شده که نه از موضع سنت یا بنیادگرایی که از موضع ستیز با دین و دین داران، آزادی را برابر دین قرار می دهد. گویی معادله دهه 1370 تکرار شده است؛ هرچند عامل این تکرار، نیرویی جدید است.

شش تیغه های ماهواره ای و یوتیوبی اند، نه عبا و عمامه پوشان حوزوی. شاید جا دارد باز هم صبر کنیم و منتظر بمانیم تا زمان بگذرد و سنگ محک تجربه به میان آید تا نتیجه را دریابیم. امروز فقط این را می دانیم که گفتمان خاتمی، میدانی بس دشوارتر پیش رو دارد؛ گفتمانی که شاید، آخرین سپر دین و دین داری در این ملک باشد...