یکی از پرونده های مهمی که رییس جمهور پزشکیان پس از به دست گرفتن کیان هدایت ساختار اجرایی، پیش روی افکار عمومی ایرانیان باز کرد، تاکید بر این نکته روشن و واضح بود که زیست انسانی در شهر تهران بسیار دشوار شده است. پزشکیان با صدای بلند روی زخمی انگشت گذاشت که پیش از او، کمتر مقام مسوولی در این جایگاه با یک چنین صراحتی درباره آن صحبت کرده بود. او اعلام کرد باید آینده شهر را برای مردمانش، روشن تر از آنچه هست، تصویرسازی کرد تا تهران جایی برای زیست انسانی شهروندانش باشد. مدلی که می توان آن را در گستره کشور تکرار کرد تا ایرانی نزدیک به رویای مردمانش شکل بگیرد.

به گزارش اعتماد، راهبردهایی چون انتقال پایتخت، انتقال آب از طالقان به تهران و تلاش برای دستیابی به یک اجماعی نخبگانی برای حل مشکلات این شهر از جمله مواردی بود که رییس جمهور درباره ابعاد و زوایای گوناگون آن بحث و تبادل نظر کرد. برخلاف توجه رییس جمهور، مدیریت شهر تهران اما هرگز همپای مسائل این شهر، کارآمد و راهگشا نبود. مدیریت شهری تهران با حذف شرکای اصلی شهر تهران ازجمله نهادهای مدنی، صنفی، محلی و... رویکرد های سوداگرانه را درخصوص این شهر تداوم بخشید. نمونه برجسته رفتار مدیریت شهری تهران در مقابله با نهادهای مدنی و صنفی مانند خانه اندیشمندان علوم انسانی، انجمن صنفی روزنامه نگاران و انجمن جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی ظهور و بروز پیدا کرد.

روز چهارشنبه بود که سمینار آینده تهران برای آگاهی از دیدگاه ها و نظرات صاحبان اندیشه، استادان دانشگاهی، جامعه شناسان، شهرداران سابق شهر تهران و... برگزار شد. ثبت اسامی چون علی ربیعی، سورنا ستاری، پیمان سنندجی، ایرج رهبر، کمال اطهاری، پیروز حناچی، حسن فروزان فرد، حسین ایمانی جاجرمی، زهرا جواهریان، علی نقیب، رضا زنده دل، محمد بهشتی، فریدون وردی نژاد، ارغوان فرزین معتمد، دیاکو حسینی، حبیب الله طاهرخوانی و... به عنوان سخنران و طرح بحث در حوزه هایی چون زیرساخت های حمل و نقلی و مدیریت انرژی در شهر هوشمند ، بخش خصوصی و مساله تمرکز در تهران ، فرهنگ، هویت و مشارکت مردمی در مدیریت و برنامه ریزی توسعه شهری ، توسعه پایدار و محیط زیست شهری ، حاشیه تهران، صنعت، و چالش های زیست پایدار شهری و نهایتا تهران پساجنگ، زندگی روزمره و کسب و کارها یک بار دیگر مساله ای ذیل عنوان زیست انسانی در تهران را در ویترین عمومی جامعه قرار داد. این گزارش بازتاب صحبت های علی ربیعی، دستیار اجتماعی رییس جمهور در این سمینار است که تلاش کرده لایه های سطحی مسائل شهر را کنار زده و با سیر و غور در زیر پوست شهر، روایتی از تهران با همه کابوس ها و رویاهایش پیش روی مخاطب تصویرسازی کند.

مساله بزرگی به نام تهران

علی ربیعی، دستیار اجتماعی رییس جمهور صحبت های خود را این گونه آغاز می کند: به نظرم هیچ کس یا هیچ نهادی به تنهایی نمی تواند تهران را نجات بدهد. حتی اگر ایده انتقال پایتخت (که رییس جمهور آن را مطرح کرده) هم اجرایی شود، مساله شهروندان تهران حل نمی شود. موضوع تهران فارغ از پایتخت بودنش یک مساله بزرگ است و یک اجماع بزرگ بین نهادهای مختلف از جمله نهادهای مدنی، نهاد علم و سیاستگذاران دولتی نیاز دارد تا تهران زیست پذیرتر شود. حل مساله در اینجا صفر ریاضی نیست. سیاست هایی نیاز است که تهران را زیست پذیر تر کند. جالب اینکه این همایش سومین همایش از این نوع در تاریخ معاصر است. برای من جالب بود که سمینار اول مطالعاتی بود که در موسسه مطالعه و تحقیقات اجتماعی در سال 1337 انجام شده است. اساسا موضوع جامعه شناسی شهری در سال 1337 در این موسسه شکل می گرفت. در سال 1341 وقتی دولت علی امینی روی کار می آید (امینی مورد حمایت دولت کندی است) شرط حمایت دموکرات ها از شاه، اصلاحات اقتصادی یا اصلاحات ساختاری است که به انقلاب شاه و ملت معروف شد و در آن زمان شکل گرفت. فضای سیاسی کشور در دوره علی امینی تا حدود زیادی باز می شود و زمینه فراهم می شود تا اولین سمینار بررسی مسائل تهران در 6 پنل تخصصی برگزار شود.

جالب اینجاست است که روزنامه اطلاعات آن روزگار، هر روز این 6 پنل را پوشش خبری می داد. ربیعی در تشریح نخستین تجربه همایش هایی متفاوت درباره زیر پوست تهران و معادلاتش می گوید: وزرا، مدیران سازمان های خدماتی، دانشگاهیان، متفکرانی مثل دکتر سیاسی، مهندس بازرگان، جمشید بهنام و... در این نشست ها حضور دارند. شهردار تهران و معاونان و مشاوران خارجی او نیز در این نشست ها حضور دارند. الگویی که ما در این همایش به کار گرفتیم توجه به تجربه سمینار تهران در سال 1341 بوده است. دو سخنرانی مشهور در آن سمینار انجام می شود. ابتدا شهردار بهجت آباد و بعد شهردار جوادیه سخنرانی می کنند. شهردار جوادیه مرحوم مینوچهر بود. من 5 ساله بودم که مینوچهر در محله جوادیه، ایده ساخت خوابگاهی برای نگهداری روزانه کودکان و دادن هر روز یک وعده شیرخشک به کودکان را طراحی کرد. طی چند سالی که (مینوچهر) شهردار تهران بود، خاطرم هست، کامیون های آجر و ماسه را شخصا شست وشو و تمیز می کرد، بعد بچه های محله را سوار کامیون می کرد و آنها را به گردش می برد. بزرگ ترین جایی که بچه ها می دیدند بلوار کشاورز (بلوار الیزابت سابق) بود. نخستین جرقه های نابرابری در ذهن من از این مقایسه جوادیه و بلوار الیزابت شکل گرفت. سینماهای در مسیر طی شده پشت کامیون های آجر و شن که راننده آن مینوچهر شهردار جوادیه بود، دیده می شدند.

دستیار اجتماعی رییس جمهور یادآور می شود: مینوچهر یک سخنرانی با این عنوان در آن پنل دارد که من سوپور محله هستم! این اولین همایش و نشست با موضوع تهران است. جالب است، 6 مساله برای تهران در سال 1341 مطرح می شود که امروز هم مشکل تهران هستند. 1) بورس بازی زمین و مسکن (توالی مسائل را ببینید) 2) مساله تامین آب تهران (زنده یاد مهندس بازرگان بخشی از لوله کشی آب تهران را در آن سال ها انجام می دهد. 3) حمل و نقل شهری و مشکلات آن. 4) فقدان طرح جامع برای تهران. 5) آسیب های اجتماعی تهران که در آن زمان بحث می شود که بیشترین شیوع آسیب های اجتماعی در تهران است. 6) مساله تمرکزگرایی و توسعه نابرابر در مناطق مختلف. این 6 مساله خروجی همایش سال 1341 تهران است! دوپیشنهاد نیز در آن زمان از دل این همایش بیرون می آید. اول) اقدام برای تهیه طرح جامع تهران و دوم) آغاز طرح آمایش سرزمینی. برای من جالب است که هم اکنون تهران با چالش هایی روبه روست که تقریبا از بدو تولد تهران تا به امروز ادامه داشته است. امروز هم چالش های را نگاه کنید: 1) رشد جمعیت و گسترش بی رویه ادامه دارد، طرح جامع هم عملا از بین رفته است. سیاستگذارانی که برای مقطع انتخابات، تلاش های توده ستایانه صورت می دهند و وعده گسترش تهران را مطرح می کنند. مثلا وعده هایی چون بخش شدن روستاها، شهر شدن بخش ها، استان شدن شهرها و... این پدیده ای است که همچنان نیز ادامه دارد.

سه نسل حاشیه نشینی در تهران

ربیعی در این بخش از صحبت هایش گریزی به مساله حاشیه نشینی در تهران زده و می گوید: تهران سه نسل حاشیه نشینی را تجربه کرده و همواره بر جمعیت تهران افزوده شده. نسل اول حاشیه نشینی تهران مربوط به مدرنیزه شدن اولیه است. زمانی که راه آهن در پایتخت ساخته می شود. اگر به نقشه تهران دقت شود، پشت راه آهن، شرکت دخانیات حول و حوش راه آهن احداث می شود. همچنین سیلو هم حول و حوش راه آهن شکل می گیرد. چیت سازی حول و حوش راه آهن شکل می گیرد. انبار نفت، کارخانه قند و شکر، گمرک و... همگی حول محور راه آهن شکل می گیرند. مدرنیزاسیون اولیه تهران این گونه ایجاد می شود. به طور طبیعی رو به غرب و شرق و جنوب تهران، حاشیه نشینی اولیه شکل می گیرد. از غرب به سمت جوادیه، سپس فلاح و... از شرق به سمت شوش و... حاشیه نشینی ها گسترش می یابد. البته حاشیه نشینی نسل دوم با اصلاحات ارضی سال 1340 شکل می گیرد. مهاجران روستایی به سمت شهر می آیند و حاشیه نشینی های تهران یک گام به سمت مزارع و صیفی کاری های تهران گسترش می یابد. مناطق مرتبط با شهر قدس و اسلامشهر و... در اثر این رخدادها ایجاد می شوند.

داستان حاشیه نشینی و تحولات اجتماعی تهران بسیار شنیدنی است. بخش اعظمی از فروش فیلمفارسی های ایران در دهه 40، زاییده حاشیه نشینی های نسل دوم تهران است. حاشیه نشینی های تهران ایجاد می شوند و افراد روستایی که با امید زندگی بهتر به شهر آمده اند به سمت فیلم هایی می آیند که پایان خوش دارد. این تصور ایجاد می شود که پس از فیلم گنج قارون می توان عاشق یک دختر پولدار شد، خودرویش را درست کرد و رستگار شد. این روند ادامه دارد تا پنجشنبه های شهرنوی تهران که حاصل حاشیه نشینی های نسل دوم است. (شخصا در خاطرم هست برخی سوداگران عکس پوری بنایی و گوگوش را پشت موتورسیکلت می گذاشتند و حاشیه نشین های روستایی امیدوار که به جای سیگار اشنو سیگار زر به دست داشتند با تصویر پوری بنایی و گوگوش عکس می گرفتند تا در ازای چند ریال پول، لحظه ای حس مدرن شدن را تجربه کنند.) این تغییرات اجتماعی تهران و حاشیه نشینی های نسل دوم است. حاشیه نشینی نسل سوم که روستا - حاشیه است در آینده ایجاد می شود.

دستیار اجتماعی رییس جمهور در ادامه درباره مشکل حمل و نقل شهر تهران یادآور می شود: تهران پر ترافیک ترین شهر خاورمیانه است. هنوز هم سیستم حمل و نقل عمومی ما پر از ایراد است. بیشترین اتلاف زمان ملی در تهران رخ می دهد. چندین جامعه شناس برجسته در ایران از زمان قاجار که گُوینهو، سفیر فرانسه در تهران است تا هاف استد که در مورد فرهنگ ایران کار کرده اند، بی ارزش بودن زمان را به عنوان یک خصیصه فرهنگی جامعه ایران مطرح کرده اند. تاسف آور اینکه این اتلاف وقت ملی همچنان ادامه دارد. اگر محاسبه شود این زمان مرده در ترافیک ها چند سال عمر و جوانی یک کشور را می گیرد، بسیاری از ابعاد موضوع مشخص می شود. در کنار بحث حمل و نقل باید گفت که تهران یک شهر آلوده است. مصرف سوخت های فسیلی، نبود فضای سبز و... مسائل هستند که در تهران با آن مواجهیم. همچنین کمبود آب تهران در جنوب و شرق تهران خسارت بار است. فرسودگی بافت شهری، ساختمان های قدیمی و غیرمقاوم، گسل های تهران و به هم خوردن اکوسیستم در تهران یک معادله جدی است. روزی 7 هزار تن زباله با 700 کامیون در تهران جابه جا می شود. در روز کارگر سال 1396 برای تبریک به کارگران به محل بازیافت زباله رفتم؛ برایم جالب بود که یک اکوسیستم در آنجا شکل گرفته است. از مافیای زباله تا کار کودک و... یک اکوسیستم را شکل داده بودند. حتی عقاب و کرکس که عملا در شهر وجود ندارند در آنجا به چشم می خورد.

تهران و نابرابری های پایان ناپذیر

ربیعی با اشاره به اینکه در حوزه اقتصاد شهری، موضوعاتی چون گرانی مسکن، هزینه بالای زندگی، کمبود خدمات و... یکی دیگر از مشکلات این شهر است، می گوید: در کنار همه این موارد، معادله ای که در شهر ما به چشم می خورد، این است که تهران شهر نابرابری های اقتصادی و اجتماعی است. شکاف شمال و جنوب برای امروز و دیروز نیست. از دوران آغاز مدرنیزاسیون تهران این شکاف وجود داشته است. روزگاری امیریه و بازار و خیابان ایران، محله اعیان نشین تهران است و بعد به مناطق دیگر در شمال شهر کوچ می کند. همچنان اما مساله نابرابری وجود دارد. یکی از دلایل اصلی انقلاب اسلامی در سال 57، فرزندان مهاجران نسل دوم و حس نابرابری بین مقایسه بین شمال و جنوب شهر است. به عنوان یک تجربه زیسته خودم این واقعیت را حس کرده ام. مهاجر نسل اول زندگی بهتری در تهران پیدا کردند. فرزند مهاجر نسل اول در مقایسه بین شمال و جنوب دچار تعارض شده و این پدیده اعتراضی در او شکل می گیرد. نابرابری بر سر اعتراضات اجتماعی هم وجود دارد. شهر کماکان نابرابر و ناعادلانه اداره می شود. او می گوید: وضع امروز تهران از نظر نابرابری واقعا قابل تامل و جدی است. اساسا تهران شهر عادلانه ای نبوده است. اما سیاست های ما کماکان ناعادلانه بودن شهر را تقویت کرده است. فضا، ناعادلانه است. فرصت ها در شهر ناعادلانه هستند.

شهر نه بر اساس نیازهای انسانی بلکه بر اساس سود اقتصادی بزرگ شده است. حکمرانی شهر تهران، انسان محور نیست. حکمرانی نوعی کژکارکردی اقتصادی است. با منطق بازاری اداره می شود. با منطق بازاری و سوداگرانه، تهران نه خانه اندیشمندان علوم انسانی نیاز دارد و نه محلی برای انجمن صنفی روزنامه نگاران نیاز دارد و نه محلی برای انجمن جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی نیاز دارد. شرکای اجتماعی تهران در حکمرانی تهران گم هستند. شهر، خودش محصول روابط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است. تصور از شهر با تصوری از بتون ریزی، سازه های آهنین و پل ها و آسمانخراش ها به عنوان کارنامه ای مدیریت موفق شکل گرفته است. این تصور غلط وجود دارد مدیری که پل ساخته، موفق است. اما باید دید کدام مدیر نابرابری تهران را کم کرده است، تهران را زیست پذیرتر کرده است. شهر با آدم هایش که روح شهر هستند، شهر نامیده می شود، وگرنه مانند شهر مردگان است. ربیعی در بخش پایانی صحبت های خود می گوید: محله قدیمی من در جوادیه به دلیل ساخت اتوبان نواب تخریب شد؛ خیلی وقت ها از کنار خانه های تخریب شده عبور می کنم و به طاقچه های نیمه خراب شده نگاه می کنم به یاد می آورم که در این خانه ها، کسانی عاشق شده اند، پسرانی با دختران همسایه آشنا شده و ازدواج کرده اند، اینجا خانه هایی است که پدری اشک ریخته و مادری با همسایه ها معاشرت داشته است.

این خانه ها روح دارند. زندگی های جاری را به یاد می آورم. اما صداهای متنوع در شهر شنیده نمی شود. شهر با آرزو، حرکت و زندگی شهر می شود. شهر ظرف و مکان شکل گیری حوزه عمومی است. امروز نه تنها حوزه خصوصی ما از بین رفته، بلکه حوزه های عمومی ما هم اشغال شده است. این بدترین اتفاقی است که مدام در این سال ها از سال 1341 تا به امروز ادامه داشته است. در دهه های اخیر شدت اشغال حوزه های عمومی در شهر افزایش یافته است. فنس کشی ها در حوزه های عمومی در واقع کشیدن غصه ها دور حوزه های عمومی است. به زعم همه پیچیدگی هایی که برای شهر برشمردیم باید گفت برای این شهرها نیازمند ساز و کار حکمرانی هستیم، می توانیم و باید این گفت وگوها را برای آینده شهر تهران ادامه بدهیم. برای بهبود شرایط زیست بهتر به اجماع بزرگ نیاز داریم. اجماعی از دولت، نهادهای خدماتی، ا نجمن های محلی و نهاد دانشگاه در کنار هم باید این گفت وگوها را تداوم ببخشند.