فرارو- این شاهکار رنسانسی، که میان علم، کمال گرایی و تجربه های فنی داوینچی شکل گرفت، با وجود فرسایش زمان، هنوز به عنوان نمادی از نبوغ انسانی و بیانگر پیوند میان ایمان و خرد شناخته می شود.

به نقل از آرت نیوز، اثر شام آخر (1495 تا 1498 میلادی) که پس از مونالیزا دومین شاهکار بزرگ لئوناردو داوینچی به شمار می رود، نه تنها به دلیل عظمت هنری خود، بلکه به واسطه وضعیت فرسوده اش نیز شهرت یافته است. امروزه جزییات این نقاشی به سختی قابل تشخیص اند و آنچه باقی مانده، همچون شبحی از شکوه اولیه اش است؛ تصویری که در مرز میان نابودی و بقا معلق مانده است. شاید بتوان گفت این اثر قربانی نبوغ خالق خود شد؛ هنرمندی که از پذیرش محدودیت های فنی سر باز زد و همین سرکشی، شاهکارش را به مرز نابودی کشاند.

در دوران رنسانس، زمانی که مرز میان علم و هنر هنوز به روشنی امروز مشخص نبود، داوینچی (1452 1519) چهره ای یگانه به شمار می رفت. او در ده ها دفتر یادداشت، هزاران طرح و نوشته درباره کالبدشناسی، نجوم، گیاه شناسی، نقشه نگاری و دیرینه شناسی ثبت کرد و حتی طرح هایی از ماشین های پرنده، زیردریایی، تانک و سلاح های مدرن ارائه داد؛ طرح هایی که قرن ها جلوتر از زمان خود بودند.

اگرچه این پژوهش های علمی به شکوفایی هنر او کمک کردند، اما حجم انبوهشان نشان می دهد که شاید علاقه اصلی داوینچی بیش از نقاشی، به علم بوده است؛ گمانه ای که با فهرست طولانی آثار ناتمام او تقویت می شود. با این حال، در مورد شام آخر ، نابودی اثر نه به دلیل بی میلی او، بلکه نتیجه روش تجربی و غیرمتعارفی بود که برای خلق آن برگزید.

این نقاشی در تالار غذاخوری صومعه ی دومینیکی سانتا ماریا دل گراتسیه در میلان قرار دارد و در سال 1495 به سفارش لودوویکو اسفورتزا، دوک میلان، آغاز شد. موضوع آن به مراسم شام پِسَح اشاره دارد؛ شامی که مسیح اندکی پیش از دستگیری و مصلوب شدن با شاگردانش صرف کرد و در آن فاش ساخت که یکی از آنان به او خیانت خواهد کرد. در همین لحظه، مسیح نان و شراب را به عنوان نماد بدن و خون خود عرضه می کند؛ آیینی که بعدها اساس عشای ربانی در سنت مسیحی شد.

در نقاشی های دیواری معمول، رنگ دانه های محلول در آب روی گچ تازه زده می شوند تا پس از خشک شدن، رنگ در دیوار تثبیت شود. اما این روش با سبک کار دقیق و تدریجی داوینچی سازگار نبود؛ او می خواست سایه روشن های ظریف و گذارهای نرم رنگی را با تکنیک اسفوماتو خلق کند. بنابراین تصمیم گرفت رنگ تمپرا را بر سطح خشک و آماده شده ای از گچ، قیر، صمغ ماستیک و سرب سفید اجرا کند؛ روشی که بعدها فاجعه بار از کار درآمد.

شام آخر بر دیواری بیرونی و نازک کشیده شده بود که در برابر تغییرات دما و رطوبت آسیب پذیر بود. بخار و دود آشپزخانه صومعه و نیز دود شمع ها در گذر زمان، نقاشی را فرسوده کردند. نخستین گزارش از وضعیت بد آن به سال 1517 بازمی گردد و تنها نیم قرن بعد، زندگینامه نویس معروف جورجو وازاری آن را کاملاً نابود توصیف کرد.

در طول قرون، تلاش های متعددی برای مرمت اثر انجام شد که گاه اوضاع را بدتر کرد. نخستین مرمت در سال 1726 و آخرین آن پس از بیست سال کار در 1998 پایان یافت که هدفش تثبیت وضعیت و بازگرداندن تعادل میان بخش های باقی مانده بود.

سرنوشت این نقاشی سرشار از حوادث تلخ است. در سال 1652، در میانه آن دری ساخته شد و بخشی از نقاشی نابود شد. در دوران اشغال میلان توسط ارتش ناپلئون در 1796، تالار به اصطبل اسب ها تبدیل شد. چهار سال بعد، آب گرفتگی دو متری تالار، سطح نقاشی را با جلبک سبز پوشاند. در جنگ جهانی دوم نیز، بمب افکن های بریتانیایی سقف صومعه را ویران کردند و تنها کیسه های شن و تشک هایی که مقابل دیوار چیده شده بود، اثر را از نابودی کامل نجات داد.

داوینچی از آغاز زندگی هنری اش به کمال گرایی شهرت داشت. او در 14سالگی به عنوان شاگرد به کارگاه آندره دل وروکیو، نقاش و مجسمه ساز فلورانسی، پیوست. گفته می شود فرشته ای که او در تابلو تعمید مسیح (1475 1472) نقاشی کرد، چنان زیبا بود که وروکیو از ادامه نقاشی دست کشید؛ هرچند این روایت افسانه ای بیش نیست، اما نشان دهنده استعداد زودرس داوینچی است. در 20سالگی او به انجمن نقاشان فلورانس با عنوان قدیس لوقا پیوست.

داوینچی از همان ابتدا میان میل به تحقیق و خلق هنری گرفتار بود. نقاشی هایی مانند ستایش مغ ها (1482 1478) را ناتمام گذاشت تا به میلان برود و برای اسفورتزا کار کند. جالب آن که در نامه ی درخواست همکاری اش به دوک، ابتدا خود را مهندس و طراح سلاح معرفی کرده و در پایان تنها اشاره ای کوتاه به توانایی اش در نقاشی کرده است.

از دیگر آثار نیمه تمام او می توان به سنت جروم در بیابان و طرح عظیم مجسمه ی اسب برنزی به ارتفاع هشت ونیم متر اشاره کرد که هرگز ریخته گری نشد.

در سال 1505، داوینچی نقاشی دیواری دیگری با عنوان نبرد آنجیاری برای تالار شورا در فلورانس آغاز کرد، اما استفاده از رنگ روغن بر پایه ی مومی ضخیم باعث شد رنگ ها جاری شوند. او برای خشک شدن سریع تر از منقل های آتش استفاده کرد که نیمه پایین اثر را نجات داد، اما بخش بالایی را نابود کرد. این اثر سرانجام در بازسازی تالار از بین رفت و وازاری نقاشی های جدیدی بر جای آن کشید.

تا پیش از داوینچی، در بازنمایی شام آخر، شخصیت ها معمولاً دو سوی میز می نشستند؛ اما او تصمیم گرفت همه را در یک سمت میز و روبه روی بیننده قرار دهد. مسیح در مرکز تصویر ایستاده و برخلاف سنت، بدون هاله ی نور ترسیم شده است؛ تصمیمی که در هماهنگی با روح انسان گرایی رنسانس، بر جنبه ی انسانی مسیح تأکید دارد.

پرسپکتیو نقاشی از نقطه ی مرکزی سر مسیح آغاز می شود و به سه پنجره ای در پس زمینه منتهی می شود که چشم اندازی دور را نشان می دهند. شاگردان در دو سوی او، هر کدام در گروه های سه نفره، به خبر خیانت واکنش نشان می دهند. یهودا، خائن، در گوشه ی چپ با کیسه ی نقره در دست دیده می شود.

در مقابل، مسیح آرام است و شاگرد جوانش، یوحنا، در کنار او سر بر شانه پطرس نهاده و در خواب به تصویر کشیده شده است. فضای خالی V-شکلی میان عیسی و یوحنا، بعدها از سوی برخی نمادی زنانه و اشاره ای به مریم مجدلیه تعبیر شد.

در ترکیب بندی کلی، پیکر مسیح به شکل مثلثی در مرکز تابلو قرار گرفته و تعادل هندسی اثر را شکل می دهد. این ساختار سه گانه در پنجره ها، گروه های شاگردان و فرم بدن مسیح تکرار شده و اشاره ای نمادین به تثلیث دارد.

امروزه شام آخر همچون سایه ای محو بر دیوار باقی مانده، اما قدرت تأثیرگذاری اش همچنان پابرجاست. این اثر نه تنها نمادی از نبوغ بی مرز داوینچی است، بلکه یادآور تلاش بی پایان انسان برای ترکیب علم، ایمان و هنر در جست وجوی جاودانگی است.