فرارو- مطالعه ای بین المللی ثابت کرده است که اوج توانایی های ذهنی، عاطفی و اخلاقی انسان حدود 55 تا 60 سالگی رخ می دهد، نه در دوران جوانی.

به نقل از ارث،​ وقتی از هوش سخن می گوییم، معمولاً ذهن ما به سرعت به سوی تصویر ذهنی یک جوان با ذهنی تیز و چابک می رود؛ کسی که مسائل را به سرعت حل می کند و اطلاعات را مثل اسفنج جذب می کند. اما واقعیت زندگی، چهره ای آرام تر و عمیق تر از هوش انسانی را آشکار می سازد. خرد و بینش واقعی در یک شب حاصل نمی شود، بلکه در گذر سال ها، از میان تجربه، اشتباه و رشد عاطفی شکل می گیرد.

اکنون پژوهشی تازه، تصویری متفاوت ارائه می دهد: اوج توانایی های ذهنی و عاطفی انسان ممکن است نه در جوانی، بلکه در حدود 60 سالگی رخ دهد. گیلس ژینیاک از دانشگاه استرالیای غربی و مارسین زایِنکُفسکی از دانشگاه ورشو این پژوهش را برعهده داشتند. این دو پژوهشگر تصمیم گرفتند یکی از باورهای دیرینه درباره هوش را بیازمایند؛ باوری که می گوید توانایی های شناختی انسان پس از دهه بیست سالگی، به تدریج رو به افول می رود.

اما یافته های آنان خلاف این دیدگاه را نشان داد. هرچند سرعت پردازش ذهن ممکن است با افزایش سن کاهش یابد، اما در عوض عمق تفکر، دقت در قضاوت و ظرفیت همدلی رشد می کند.

در این پژوهش، شانزده ویژگی مختلف ازجمله استدلال، حافظه، هوش هیجانی و قضاوت اخلاقی بررسی شد. ترکیب این شاخص ها، شاخص جدیدی به نام شاخص عملکرد شناختی-شخصیتی (Cognitive-Personality Functioning Index CPFI) را پدید آورد؛ معیاری که نمایی کلی از توانایی ذهنی و شخصیتی انسان در طول زندگی ارائه می دهد.

پژوهشگران دو مدل تحلیلی را مقایسه کردند: مدل نخست بر هوش کلاسیک و ویژگی های شخصیتی همچون وظیفه شناسی متمرکز بود، درحالی که مدل دوم جنبه های عاطفی و اخلاقی را نیز در نظر می گرفت؛ ویژگی هایی که در تصمیم گیری های واقعی و اخلاقی نقش تعیین کننده دارند. نتیجه هر دو مدل یکسان بود: عملکرد ذهنی و شخصیتی انسان در میانسالیِ پایانی، یعنی حدود 55 تا 60 سالگی، به نقطه اوج خود می رسد.

این الگو با ریتم طبیعی زندگی نیز هم خوانی دارد. بسیاری از افراد در همین بازه زمانی به اوج حرفه ای خود می رسند، بالاترین درآمد را تجربه می کنند و احترام اجتماعی بیشتری به دست می آورند. درواقع، در دهه پنجاه و اوایل شصت زندگی، دانش، تعادل و تجربه در یک نقطه تلاقی می کنند. از دید این پژوهش، افرادی که برای ایفای نقش های رهبری، مدیریتی یا قضاوت های حساس مناسب ترند، معمولاً بین 40 تا 65 سال دارند و نقطه مطلوب میان 55 تا 60 سالگی است.

راز این پدیده در جبران نهفته است. هرچند برخی توانایی های شناختی مانند حافظه کوتاه مدت یا سرعت واکنش در گذر زمان کاهش می یابد، اما ظرفیت های دیگری تقویت می شوند. هوش متبلور یا همان گنجینه دانسته ها و واژگان فرد، تا دهه شصت همچنان رشد می کند.

در همین حال، هوش هیجانی پخته تر می شود و به انسان امکان می دهد احساسات خود را بهتر مدیریت کرده و با دیگران همدل تر رفتار کند. سواد مالی و توانایی قضاوت اخلاقی نیز در نتیجه سال ها تجربه زندگی افزایش می یابد. حتی مقاومت در برابر خطاهای رایج ذهنی نیز در این دوران بیشتر می شود.

این تعامل میان از دست دادن و به دست آوردن، در چارچوب نظریه ای کلاسیک در روان شناسی به نام انتخاب، بهینه سازی و جبران (Selection, Optimization, and Compensation) قرار می گیرد. بر اساس این نظریه، انسان در روند پیری یاد می گیرد اهدافی را انتخاب کند که برایش معنا و اهمیت بیشتری دارند، تلاش خود را بر آن ها متمرکز کند و در برابر افت برخی توانایی ها، راه های جبرانی مؤثر بیابد. به بیان دیگر، افزایش سن به معنای هوشمندتر شدن در مدیریت انرژی ذهنی و روانی است.

حتی ساختار مغز نیز از این دیدگاه پشتیبانی می کند. در حالی که حجم کلی مغز از حدود سی سالگی کاهش می یابد، کیفیت ارتباط میان نواحی مختلف مغزی که با عنوان اتصال عملکردی شناخته می شود، تا دهه ها پس از آن بهبود می یابد و پایدار می ماند. پژوهش ها نشان داده اند که این اتصال عملکردی حدود 38 سالگی به اوج می رسد و تا پنجاه سالگی قوی باقی می ماند.

در حدود 55 تا 56 سالگی، مغز بیشترین تنوع در الگوهای ارتباطی را نشان می دهد؛ نشانه ای از تخصص یافتگی بیشتر و کارآمدتر شدن ارتباط میان بخش های مختلف مغز. این الگوهای عصبی با یافته های شاخص CPFI همخوان است و نشان می دهد که مغز، ذهن و شخصیت انسان در میانسالی به تعادل و هماهنگی کم نظیری می رسند.

ویژگی هایی همچون وجدان کاری و ثبات هیجانی معمولاً در دهه های چهارم و پنجم زندگی افزایش می یابند و با رضایت شغلی و شخصی ارتباط مستقیم دارند. هوش هیجانی نیز از دوران جوانی رو به رشد می رود، در میانسالی به اوج می رسد و سپس به آرامی کاهش می یابد. این ویژگی ها از مطالعه در کتاب ها حاصل نمی شوند؛ بلکه محصول سال ها تعامل اجتماعی، حل تعارض و رشد اخلاقی اند.

پژوهش ژینیاک و زاینکُفسکی نشان می دهد که در اواخر دهه پنجاه، افراد به نوعی تعادل ذهنی می رسند که در آن توانایی شناختی و خرد عاطفی در کنار هم قرار می گیرند. این هماهنگی شاید دلیل آن باشد که بسیاری از رهبران، مشاوران و متخصصان در همین سنین به نقطه طلایی عملکرد خود می رسند.

بر پایه نتایج این مطالعه، عملکرد کلی ذهنی معمولاً پس از 65 سالگی روندی کاهشی را آغاز می کند. البته این کاهش در همه افراد یکسان نیست. برخی از افراد تا دهه های هفتم و هشتم زندگی ذهنی تیز و فعال باقی می مانند، به ویژه آن هایی که در جوانی از توانایی های شناختی بالاتری برخوردار بوده اند.

در یکی از مجموعه داده های پژوهش، حدود 13 درصد از افراد بالای 80 سال، سواد مالی خود را در مدت شش سال بدون افت حفظ کردند؛ نشانه ای از آنکه تجربه می تواند حتی در کهنسالی نیز ثمر بدهد. با این حال، یافته ها سؤالات مهمی را در سطح اجتماعی مطرح می کنند.

بسیاری از رهبران سیاسی، قضات و مقام های عالی رتبه تا دهه هفتم زندگی و حتی پس از آن در مسئولیت باقی می مانند؛ یعنی زمانی که از منظر میانگین جمعیتی، ظرفیت تصمیم گیری معمولاً کاهش یافته است. نویسندگان مقاله می گویند هرچند استثناهایی وجود دارد، اما به طور کلی، اواخر دهه پنجاه تا اوایل دهه شصت، متعادل ترین دوره از نظر قضاوت، خرد و توانایی ذهنی در طول عمر انسان است.

این پژوهش دیدگاه ما را نسبت به افزایش سن دگرگون می کند. به جای روایت تکراری افول با پیری ، سن بالا به منزله دوره ای طولانی از شاگردی برای رسیدن به مهارت و خرد معرفی می شود. ممکن است فرد شصت ساله معادلات ریاضی را به سرعت جوانی حل نکند، اما در درک انسان ها، پیامدها و ظرافت های موقعیت ها مهارت بیشتری دارد. او فقط یاد نگرفته است چگونه فکر کند، بلکه آموخته است چه زمانی باید درنگ کند.

به گفته نویسندگان: ظرفیت عملکردی انسان در میانسالی به اوج می رسد. این جمله نه حسرتی برای جوانی است و نه اندوهی از گذر زمان، بلکه جشنی برای بلوغ ذهن پس از دهه ها رشد و تجربه است. در دنیایی که شیفته جوانی است، این پژوهش تعادلی تازه برقرار می کند. پیام آن روشن است: بالاترین ظرفیت انسان، از نظر ذهنی، عاطفی و اخلاقی، با گذر عمر از میان نمی رود؛ بلکه می رسد و می بالد.