فرارو- جورجیو کافیرو کارشناس ارشد مسائل بین الملل در موسسه خاورمیانه

به نقل از نشریه نشنال اینترست، آتش بس میان اسراییل و ایران که در ماه ژوئن با میانجی گری دونالد ترامپ ، رییس جمهور آمریکا، برقرار شد، اکنون در آستانهٔ فروپاشی قرار دارد؛ وضعیتی که می تواند پژواک هایی فراتر از خاورمیانه بر جای گذارد. ازسرگیری درگیری ها نه تنها ثبات منطقه را تهدید می کند، بلکه برای آسیای مرکزی پیامدهای سنگینی خواهد داشت و می تواند در مسیرهای حیاتی تجارت اختلال ایجاد کند و پیوندهای اقتصادی را تضعیف و موازنه شکننده ژئوپلیتیکی را برهم بزند.

کشورهای آسیای مرکزی در هر جنگی که پای ایران در میان باشد، منافع و نگرانی های مستقیمی دارند. در ماه ژوئن، این جمهوری های پیشین شوروی در واکنش به جنگ ایران و اسراییل خواستار کاهش تنش ها شدند و هم زمان تلاش کردند از سرایت بی ثباتی و ناامنی به قلمرو خود جلوگیری کنند.

برای ترکمنستان، تنها جمهوری آسیای مرکزی که با ایران مرز مشترک دارد، خطر سرایت درگیری به ویژه جدی بود. با این حال، سطح ریسک برای قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان نیز بالا ارزیابی می شد، چرا که همگی در برابر پیامدهای گسترده تر جنگ آسیب پذیر بودند. در حالی که خاورمیانه هرچه بیشتر در بحران فرو می رفت، پنج کشور آسیای مرکزی با احتیاط تلاش کردند روابط خود را با ایران و اسراییل و نیز با چین، روسیه و غرب به دقت متوازن نگه دارند.

قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان به خوبی دریافته اند که اتکای صرف به بخش های نفت و گاز در بلندمدت نمی تواند ضامن ثبات اقتصادی آنان باشد؛ از همین رو، مسیرهای تجاری برای آیندهٔ اقتصادی شان اهمیتی حیاتی دارد. کشورهای آسیای مرکزی تلاش می کنند نقش پررنگ تری در کریدورهای اصلی تجارت جهانی ایفا کنند و به بازیگرانی کلیدی در پیوند شرق و غرب، شمال و جنوب تبدیل شوند. با توجه به آنکه همهٔ این کشورها محصور در خشکی یا حتی دو بار محصورند، اهمیت روابطشان با ایران که دسترسی مستقیم به خلیج فارس و از آنجا به بازارهای جهانی را فراهم می کند بیش از هر زمان دیگری برجسته است.

بندرعباس در این میان نقشی کلیدی ایفا می کند. هرچند تحریم های غرب و سازمان ملل علیه ایران مانعی جدی بر سر راه گسترش پیوندهای اقتصادی عمیق تر با این کشور به شمار می رود، اما دولت های آسیای مرکزی ناگزیرند ایران را به عنوان گذرگاهی حیاتی ببینند؛ مسیری که برای شکوفایی بلندمدت اقتصادشان اهمیت راهبردی دارد.

نفوذ ایران در آسیای مرکزی بر ستون های تاریخیِ چند قرنی از زبان، فرهنگ و سنت مشترک استوار است. تهران با تأکید بر این میراث تمدنی تلاش می کند جایگاه خود را به عنوان محور فرهنگی منطقه بازتعریف کند. این نفوذ بیش از هرجا در تاجیکستان ، تنها کشور فارسی زبان آسیای مرکزی آشکار است؛ جایی که پیوندهای زبانی و فرهنگی، بنیان قدرت نرم ایران را تشکیل می دهد.

دکتر شیرین هانتر، پژوهشگر مرکز درک متقابل مسلمانان و مسیحیان در دانشگاه جورج تاون و دیپلمات پیشین ایران پیش از انقلاب 1357، دراین باره می گوید: تا پیش از روند روسی سازی در قرن نوزدهم و شوروی سازی در قرن بیستم، زبان و سنت های ادبی فارسی در سراسر منطقه رواج داشت. این میراث هنوز هم، به ویژه در تاجیکستان و ازبکستان که جمعیت بزرگی از تاجیک ها در آن زندگی می کنند و زبانشان به شدت از فارسی تأثیر گرفته سرچشمهٔ جاذبه ای فرهنگی به سوی ایران است.

بااین حال، ایدئولوژی نگری ایران در دهه های اخیر به عاملی بازدارنده در روابط تهران با جمهوری های آسیای مرکزی تبدیل شده است. این نگرش مذهبی، ناتوانی ایران را در بهره گیری مؤثر از اشتراکات فرهنگی، تاریخی و زبانی نمایان کرده است. پیامد این وضعیت، بروز تنش های چشمگیر در دهه های 1990 و 2000 میان ایران و دولت های سکولار آسیای مرکزی بود؛ به ویژه در دوره ای که این کشورهای تازه استقلال یافته با تهدید فزایندهٔ تروریسم جهادی مواجه بودند.

برای نمونه، ازبکستان در اواخر دههٔ 1990 و اوایل دههٔ 2000 میلادی شاهد موجی از بمب گذاری ها و حملات گروه های جهادی خشونت طلب بود. در تاجیکستان نیز، حمایت پیشین ایران از حزب نهضت اسلامی روابط دوجانبه را به شدت تیره کرد. تا میانهٔ دههٔ 2010، دولت دوشنبه تمامی نهادهای فرهنگی ایرانی فعال در خاک تاجیکستان را تعطیل کرده بود.

هرچند روابط دوشنبه و تهران تا پایان دههٔ گذشته به تدریج رو به بهبود گذاشت، آن مناقشهٔ دیپلماتیک نشان داد که نفوذ ایران که زمانی بر پایهٔ میراث مشترک زبانی و فرهنگی استوار بود اکنون در بخش هایی از آسیای مرکزی از زاویهٔ بی اعتمادی ایدئولوژیک و نگرانی های ژئوپلیتیکی دیده می شود. علاوه بر این، شکاف ترک تبار ــ فارسی تبار نیز به مانعی دیگر در مسیر گسترش پیوندهای عمیق تر میان ایران و چهار کشور ترک زبان منطقه تبدیل شده است.

دکتر سانات کشکومبایف، پژوهشگر ارشد مؤسسهٔ مطالعات استراتژیک قزاقستان، در گفت وگو با نویسندهٔ این گزارش توضیح می دهد: میراث مشترک اسلامی و قرن ها نفوذ فرهنگی ایران در آسیای مرکزی، زمینه ای مساعد برای روابط قزاقستان و ایران فراهم کرده است. این عوامل به درک متقابل انسانی یاری می رسانند و روند تعاملات دیپلماتیک را روان تر می کنند. قزاقستان احترام عمیقی برای تاریخ و فرهنگ غنی ایران قائل است. با این حال، مذهب و فرهنگ در سیاست خارجی کشور سکولار قزاقستان نقش تعیین کننده ای ندارند. او در ادامه تاکید می کند: روابط آستانه با تهران بر پایهٔ همبستگی دینی بنا نشده است؛ چراکه اسلام سنی در قزاقستان تفاوت های آشکاری با تشیع ایران دارد بلکه بر اساس محاسبات واقع بینانهٔ اقتصادی و ژئوپلیتیکی استوار است. نزدیکی فرهنگی می تواند ابزاری مؤثر برای قدرت نرم و دیپلماسی باشد، اما در نهایت، امنیت و منافع اقتصادی متقابل همچنان در اولویت قرار دارند.

کشورهای آسیای مرکزی همچنان همان پیامی را به تهران می فرستند که در دههٔ 1990 میلادی اعلام کرده بودند: آن ها تمایلی به هیچ گونه ارتباط یا همسویی با الگوی سیاسی جمهوری اسلامی ندارند. به بیان دیگر، از منظر سیاسی، ایران برای این کشورها شریک مطلوبی محسوب نمی شود. بااین حال، دولت های منطقه همچنان مایل اند با ایران به عنوان گذرگاهی ترانزیتی برای انتقال کالا میان شرق و غرب همکاری کنند. در همین زمینه، به گفتهٔ بروس پنیِر، پژوهشگر مرکز تحقیقات توران و عضو هیئت مدیرهٔ مرکز سیاست های خزر، این جمهوری های پیشین شوروی امروز از هر زمان دیگری از نظر اقتصادی و جغرافیایی به تهران نزدیک تر شده اند. در مجموع، اگرچه جمهوری های آسیای مرکزی ایران را مسیر تجاری ای ارزشمند می دانند و خواهان روابطی باثبات و بدون تنش با تهران هستند، اما درعین حال نمی خواهند درگیری های میان جمهوری اسلامی و ائتلاف آمریکا اسراییل به خاک آن ها سرایت کند.

پنیِر در گفت وگو با نویسندهٔ این گزارش توضیح می دهد: کشورهای آسیای مرکزی نمی خواهند هیچ پیوندی با نگاه سیاسی ایران به جهان داشته باشند و نه می خواهند در هیچ یک از منازعاتی که ایران با دیگر کشورها دارد، جانب آن را بگیرند. او در ادامه تاکید کرد: آن ها نمی خواهند هیچ طرفی را حذف کنند از جمله ایران؛ اما به روشنی تمایلی ندارند بیش از این به تهران نزدیک شوند، زیرا می دانند چنین اقدامی می تواند روابطشان با دیگر شرکا به ویژه کشورهای غربی را که منابع مالی و سرمایه گذاری بسیار بیشتری در اختیار آسیای مرکزی می گذارند، تضعیف کند. این ملاحظه بخشی کلیدی از معادلهٔ روابطشان با ایران است.

در عین حال، کشورهای آسیای مرکزی همچنان روابط نزدیکی با روسیه دارند؛ کشوری که پیوندهایش با ایران، تا حدی به تقویت نقش تهران در منطقه انجامیده است. بااین حال، از آنجا که مسکو درگیر جنگ اوکراین است و هم زمان با فشارهای فزایندهٔ اتحادیهٔ اروپا و ناتو در آسیای مرکزی روبه روست، نفوذش در این حوزهٔ پساشوروی دیگر به قدرت سابق نیست. علاوه بر این، هرچند ایران بازیگری اصلی در ساختار امنیتی منطقه به شمار نمی رود، اما به گفتهٔ بروس پنیِر، یک استثنا وجود دارد: همکاری در مقابله با شاخهٔ ولایت خراسان گروه داعش در افغانستان؛ گروهی که جاه طلبی گسترش نفوذ خود به آسیای مرکزی را دارد.

هر پنج کشور آسیای مرکزی با اسراییل روابط دیپلماتیک دارند. قزاقستان و ازبکستان در سطح سفارتخانه و تبادل سفیر با تل آویو همکاری می کنند، در حالی که قرقیزستان، تاجیکستان و ترکمنستان روابط خود را از طریق دفاتر حافظ منافع در سفارتخانه های کشورهای همسایه دنبال می کنند. یکی از نگرانی های دیرینهٔ ایران این است که اسراییل بتواند از این روابط برای مهار تهران از شرق بهره گیرد. تهران به ویژه از احتمال فعالیت های اطلاعاتی اسراییل در ترکمنستان؛ کشوری که 713 مایل مرز مشترک با ایران دارد نگران است.

بااین حال، برخلاف جمهوری آذربایجان، کشورهای آسیای مرکزی تاکنون اجازه نداده اند خاکشان به محلی برای تحقق اهداف اسراییل علیه ایران تبدیل شود. این جمهوری ها تلاش می کنند روابط خود با ایران و اسراییل را بر پایهٔ منافع متوازن و رویکردی عمل گرایانه تنظیم کنند. در جریان جنگ اسراییل علیه غزه، کشورهای آسیای مرکزی در سازمان ملل متحد، همسو با بیشتر کشورهای مسلمان و کشورهای جنوب جهانی، اقدامات اسراییل علیه فلسطینیان را محکوم کردند. برای نمونه، ازبکستان به قطعنامهٔ مجمع عمومی سازمان ملل رأی مثبت داد که خواستار عقب نشینی اسراییل از سرزمین های اشغالی از سال 1967 بود؛ دو ماه بعد، قزاقستان و قرقیزستان نیز به فراخوان ترکیه برای تحریم جهانی تسلیحاتی علیه اسراییل پیوستند. با این حال، هیچ یک از این مواضع که بیشتر جنبه ای نمادین داشتند به اقدامات عملی تری علیه اسراییل مانند اخراج سفرا، کاهش یا قطع روابط دیپلماتیک یا اعمال تحریم های اقتصادی منجر نشدند.

آیگرِیم تورگُن بایِوا، روزنامه نگار مقیم قرقیزستان در توصیف روابط قرقیزستان با اسراییل، آن را رسمی اما محدود می داند و در گفت وگو با نویسندهٔ این گزارش توضیح می دهد که قرقیزستان تلاش کرده است میان ایران و اسراییل توازنی دیپلماتیک برقرار کند و بدون جانب داری، با هر دو تعامل داشته باشد . او تاکید می کند: رویکرد قرقیزستان در قبال ایران و اسراییل بر پایهٔ عمل گرایی و تمایل به حفظ روابط سازنده با تمامی شرکا استوار است.

روابط قزاقستان با اسراییل نیز عمدتاً بر حوزه های فناوری، کشاورزی و پزشکی متمرکز است. دکتر سانات کشکومبایِف در گفت وگو با نویسندهٔ این گزارش می گوید: نوآوری های اسراییلی به قزاقستان در نوسازی اقتصادش کمک می کنند. بااین حال، آستانه تمایلی ندارد روابطش با اورشلیم به بهای آسیب دیدن پیوندهایش با ایران تمام شود؛ پیوندهایی که برای اقتصاد قزاقستان در زمینهٔ ترابری و لجستیک به ویژه در چارچوب کریدور بین المللی شمال جنوب تجارت غلات و فلزات و نیز همکاری منطقه ای با کشورهای حاشیهٔ خزر اهمیت حیاتی دارد. کشکومبایِف در ادامه توضیح می دهد: قزاقستان در پی خشنود کردن هیچ طرفی نیست. رویکرد آستانه بر پایهٔ تعامل عمل گرایانه و اصلِ هم این و هم آن بنا شده، نه یا این یا آن . جوهرهٔ این راهبرد در ایجاد مشارکت های متقابل و سودمند در حوزه های گوناگون با هر دو کشور، ایران و اسراییل نهفته است.

دیدگاه های عمومی نسبت به ایران و اسراییل در سراسر آسیای مرکزی یکدست و هم جهت نیست؛ بلکه متأثر از بافت فرهنگی، پیشینهٔ تاریخی و تجربه های ملی هر کشور، تفاوت های قابل توجهی دارد. برای نمونه، تاجیکستان احساس قرابت و خویشاوندی فرهنگی عمیق تری با ایران دارد. این نزدیکی تاریخی و زبانی باعث شده است بخش هایی از جامعهٔ تاجیک در منازعات تهران با اسراییل، نوعی همدلی ضمنی با ایران نشان دهند؛ هرچند روابط دوجانبهٔ دو کشور در برهه هایی با تنش های سیاسی همراه بوده است.

در مقابل، در سایر جمهوری های آسیای مرکزی که فاقد چنین پیوندهای فرهنگی و زبانی هستند، ایران در ذهنیت عمومی جایگاهی حاشیه ای تر دارد. در این کشورها، افکار عمومی نه بر مبنای همسویی ایدئولوژیک یا مذهبی، بلکه تحت تأثیر ملاحظات عمل گرایانه و اولویت های داخلی شکل می گیرد. در قرقیزستان نیز همچون بسیاری از کشورهای مسلمان و جهان جنوب حمایت گسترده ای از آرمان فلسطین در میان مردم عادی مشاهده می شود. بااین حال، در جامعهٔ قرقیز نوعی فاصله و بی تفاوتی نسبت به پیچیدگی های گسترده ترِ مناقشهٔ ایران و اسراییل وجود دارد. برای بیشتر شهروندان، خصومت میان تهران و تل آویو موضوعی دور، انتزاعی و کم ارتباط با واقعیت های روزمرهٔ زندگی شان است.

در مجموع، این مجموعه دیدگاه ها نشان می دهد که چگونه مردم آسیای مرکزی پویایی های شکل دهندهٔ خصومت میان ایران و اسراییل را درک می کنند. هرچند عوامل تاریخی، فرهنگی و مذهبی لایه های عاطفی افکار عمومی را می سازند، اما در نهایت ملاحظات عملی از حفظ ثبات داخلی گرفته تا تحقق اهداف توسعهٔ ملی چارچوب سیاسی ای را تعیین می کند که در آن دولت ها و جوامع آسیای مرکزی با چنین بحران های ژئوپلیتیکی پیچیده ای مواجه می شوند.

تمامی این تحولات در نقطه ای به یک تهدید مشترک منتهی می شوند: اگر خصومت ها میان تهران و اورشلیم دوباره شعله ور شود، پیامدهای آن برای آسیای مرکزی می تواند گسترده و عمیق باشد. از سرگیری رویارویی نظامی میان ایران و اسراییل ممکن است آتشی منطقه ای برپا کند و نگرانی های شدید در میان سیاست گذاران آسیای مرکزی برانگیزد. مقامات این پنج جمهوریِ پیشینِ شوروی به خوبی آگاه اند که فروپاشی آرامش شکنندهٔ کنونی، هزینه های سنگین ژئوپلیتیکی و اقتصادی در پی خواهد داشت.

اگر ایران و اسراییل بار دیگر وارد جنگ شوند، پنج جمهوری آسیای مرکزی نه تنها با پیامدهای اقتصادی و تجاری روبه رو خواهند شد، بلکه با خطر درگیر شدن در مناقشه ای گسترده تر نیز مواجه می شوند. این کشورها طی سال های اخیر تلاش کرده اند با سیاست بی طرفی محتاطانه، گسترش مشارکت های متنوع و تقویت مسیرهای اتصال منطقه ای، ثبات خود را حفظ کنند. اما تداوم این دستاوردها مستلزم توازنی ظریف و هوشمندانه است؛ توازنی که منافع ملی را پاس دارد و درعین حال، منطقه را از شوک های بیرونی مصون نگه دارد.