در حالی که رسانه های غربی از شمارش معکوس بازگشت تحریم ها می نوشتند، نفتکش های ایرانی یکی پس از دیگری در مسیر شرق حرکت می کردند، انبارهای بانک مرکزی از طلا و ارز تازه وارد پر می شد و رکورد یک دهه ای فروش نفت شکست.

به گزارش اعتماد، این فقط یک تصادف نبود؛ این نقشه ای بود برای مقاومت در برابر فشار بی سابقه جهانی. اروپایی ها به بهانه نقض برجام توسط ایران، در اواخر شهریور 1404 درخواست بازگشت شش قطعنامه تحریمی سازمان ملل را مطرح کردند.

این قطعنامه ها شامل ممنوعیت فروش تسلیحات و فناوری موشکی به ایران و محدودیت سفر و دارایی ده ها نفر می شوند، اما برخلاف قطعنامه های اولیه دهه 1380، به طور صریح خرید و فروش نفت را تحریم نکرده اند.

مقامات نفتی ایران نیز تاکید کرده اند که متن مکانیسم ماشه مستقیما به فروش نفت اشاره ای ندارد و تحریم های پیشین امریکا و اروپا (پس از 2018) دست کم روی صادرات نفت ایران در عمل تاثیر چشمگیری نداشته است. اما در این بین اعلام خبر آغاز روند بازگشت قطعنامه ها خود باعث نوسانات شدید در بازار ارز داخلی شد؛ به طوری که در روزهای پایانی مهرماه، نرخ دلار در بازار آزاد به رکورد بی سابقه حدود 1.151، 000 ریال رسید. این سقوط سریع نرخ ریال نشان می دهد که بخش قابل توجهی از اثر روانی تحریم ها پیش از اجرا، در اخبار مربوط به مکانیسم ماشه اعمال شد.

برای مقابله با تکانه های ارزی ناشی از فشار جدید، مقامات تصمیم گرفتند از طریق بازارهای جایگزین ارز و طلا، منابع ارزی کشور را تقویت کنند. واردات شمش طلا به طور چشمگیری افزایش یافت؛ آمار رسمی گمرک چین نشان می دهد که تنها در دو ماه نخست سال 2025 (دی و بهمن 1403) ایران بیش از 2.25 تن طلای خام از چین وارد و برای آن حدود 201 میلیون دلار پرداخت کرده است.

به گزارش مقامات سابق بانک صنعت و معدن، میزان واردات طلای ایران در سال 1403 میلادی (تا پاییز 1403) به حدود 100 تن معادل بیش از 8 میلیارد دلار رسیده که مثبت ترین رقم طی دهه ها است. این سیاست خرید فیزیکی طلا به جای بازگرداندن ارز حاصل از صادرات نفت، کوششی عمدی برای تقویت ذخایر ارزی و فرار از تحریم های دلاری به شمار می آید.

همین طور داده های رسمی ایران نشان می دهد در سال 1403 کم سابقه ترین درآمد نفتی طی یک دهه اخیر ثبت شد؛ به گونه ای که کل صادرات نفت کشور به 67 میلیارد دلار رسید، رقمی که در شرایط تحریم سابقه نداشت. از سوی دیگر، پوشش رسانه ای نشان می دهد که فرستاده های مخفی دولت هند نیز در ماه های اخیر پیغام داده اند آماده خرید نفت ایران هستند.

یک عضو کمیسیون انرژی مجلس ایران تایید کرد دهلی نو درخواست رسمی خرید نفت از ایران را به تهران اعلام کرده و طی 7 ماه ابتدایی 2025، هند حدود 205 میلیون دلار نفت خام و فرآورده از ایران وارد کرده است. این موضوع همان زمان در رسانه ها بازتاب یافت و نشان داد که از یک سو مشتریان قدیمی نفت ایران (چین) همچنان در خط هستند و از سوی دیگر خریداران جدید (هند) نیز به بازار ایران چشم دوخته اند.

در واقع، در اولین ماه های سال جاری میلادی، چین کماکان خریدار عمده نفت ایران بود؛ واردات نفت خام ایران به این کشور در مارس 2025 به رکورد تمام وقت نزدیک به 1.7 تا 1.8 میلیون بشکه در روز رسید، به طوری که نزدیک به 90 درصد نفت صادراتی ایران به خریداران چینی تعلق دارد. چنین وابستگی و تعامل پیچیده ای با چین و حتی هند باعث شده است تا کارشناس ها معتقد باشند طرف های شرقی به طور جدی پشت ایران ایستاده اند و احتمال همراهی آن ها با تحریم جدید بسیار بعید است.

در حالی که فشارها بر اقتصاد ایران شدت گرفته، بخش نفت کشور بدون توقف و حتی با شتاب، به رکوردشکنی ادامه می دهد. آمارهای تحلیلی معتبر نشان می دهد که در ماه ژوئن 2025 (خرداد 1404)، میانگین صادرات نفت خام ایران به 1.8 میلیون بشکه در روز رسید که بالاترین رقم تاریخ ایران در دوره های اخیر است.

این موفقیت بی سابقه نتیجه ده ها اقدام فنی و دیپلماتیک (از اعزام نفتکش به بازارهای متعدد تا بهره برداری از بنادر و خطوط لوله جدید) و مدیریت فشارهای تحریمی بوده است. به گزارش آژانس بین المللی انرژی، میانگین صادرات نفت ایران در نیمه نخست 2025 میلادی نیز حدود 1.7 میلیون بشکه در روز بود، یعنی تجارب سخت تحریمی را تغییر جهت داد و حتی جهش صادرات در میانه تشدید تحریم را ممکن ساخت.

این رکوردها طی حدود یک سال اخیر، با افزایش قابل ملاحظه تولید نفت ایران همراه بوده است؛ به طوری که خود مقامات وزارت نفت به شکست رکورد تولید و صادرات نفت در یک دهه گذشته افتخار می کنند. نقش ویژه کارکنان صنعت نفت و وزیر نفت در حفظ روند صعودی صادرات، به اذعان خودشان کلید اصلی این تاب آوری بوده است.

همچنین آمارهای مراکز تحقیقاتی نشان می دهد که ایران پس از سقوط صادرات به کف نیمه اول 2020 (حدود 0.4 میلیون بشکه)، اکنون حدود 1.5 میلیون بشکه در روز نفت صادر می کند. این حجم صادرات (بیش از سه برابر اوج سال های تحریم شده 2020-2021) عمدتا مدیون سیاست نگاه به شرق بوده است؛ چین و دیگر خریداران آسیایی با تخفیفات ویژه، نیاز خود را به نفت ایران (که روزانه بیش از 2.6 میلیون بشکه محصول هیدروکربوری شامل نفت خام و فرآورده ها اعلام شده) تامین کرده اند.

در این وضعیت، برخلاف انتظار امریکا که قصد داشت صادرات نفت ایران را به نزدیک صفر برساند، اقتصاد ایران از ظرفیت فروش نفت به بازارهای جایگزین حداکثر بهره را برده است. غیبت فروش نفت ایران در بازار جهانی شبیه دست کم طی چند ماهه اخیر رخ نداده و به نظر می رسد پشتیبانی کامل از منابع نفت و ارزی برای غلبه بر تحریم ها، یکی از دلایل اصلی رکوردزنی های جدید بوده است.

چرا ماشه نتوانست صادرات نفت ایران را مختل کند؟ ایستادگی آشکار چین و روسیه در برابر تحریم های جدید بود. پکن و مسکو پیش تر به صراحت اعلام کرده اند که تحریم های یک جانبه علیه ایران را قبول نخواهند کرد و از بازگشت محدودیت های سازمان ملل حمایت نمی کنند.

نماینده دایم روسیه در سازمان ملل، واسیلی نبنزیا تاکید کرده: ما بازگشت تحریم ها را به رسمیت نمی شناسیم. این موضع گیری رسمی بدان معناست که نه تنها مسکو، بلکه عملا چین هم اقداماتی نظیر توقیف نفتکش های ایرانی را به رسمیت نمی شناسد.

در عمل نیز چین هر ماه خرید نفت ایران را ادامه داده است؛ در مارس 2025 واردات چینی از ایران رکورد زد و پالایشگاه های خصوصی چین صدها هزار بشکه نفت ایرانی را در ذخیره سازی خود انباشته اند. این حجم خرید بالا به ویژه به دلیل مخالفت چین با تحریم های یک جانبه امریکاست و موجب شده تحلیلگران بگویند پکن بزرگ ترین مصرف کننده نفت ایران است و احتمالا به خاطر منافع خود، همراهی خود را با سیاست تحریمی جدید غرب قطع کرده است.

در نتیجه صنعت نفت ایران به لطف حمایت چشمگیر این مشتری های شرقی توانسته از محدودیت های دریایی و بانکی امریکا تا حد زیادی فرار کند. همچنین روابط با روسیه و بلوک های اقتصادی اروپایی آسیایی به ایران مزیت داده است. علاوه بر همکاری های نظامی-فناورانه (مانند تامین پهپاد و قطعات موشکی)، در حوزه تجارت نیز پیشرفت هایی اتفاق افتاده است.

برای مثال، توافق تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (شامل روسیه و چند کشور دیگر) که سال 2023 امضا شد، از اوایل 2025 وارد فاز اجرایی خواهد شد و با حذف تعرفه ها می تواند اقتصاد ایران را در برابر تحریم های خارجی ایمن تر کند. تهران همچنین روابط سنتی اش با همسایگان شرقی (عراق، افغانستان، کشورهای آسیای میانه و ترکیه) را تقویت کرده تا از مسیرهای جدید صادرات انرژی و مراوده های مالی استفاده کند. در مجموع، در چند ماه اخیر مقامات کشور کوشیده اند با تنوع بخشی به شرکای تجاری و ایجاد سازوکارهای معاملاتی غیردولتی (مثل معاملات پولی به یوان چین یا روپیه هند)، کمترین انعکاس را از تحریم های بین المللی ببینند.

موقعیت کنونی ایران در این ضرب المثل اقتصادی، مشابه نیزه تحریم و سپرمقاومت است. تحریم های جدید سازمان ملل بار دیگر تهران را در محاصره سیاسی - اقتصادی قرار داد، اما ایران پیش از این، با تدارکات قبلی و پشتوانه شرکای شرقی، بسیاری از ضربات را خنثی کرده است.

آمارهای رسمی و تحلیل ها نشان می دهد فروش نفت کشور کاهش چندانی نداشته، درآمدهای نفتی در سال گذشته رکوردشکنی کرده و مبادلات تجاری با چین، هند و روسیه همچنان برقرار است. خرید بی سابقه طلا و ارز از چین، تلاش برای افزایش فروش نفت خام و کاهش بدهی های بین المللی و توسعه روابط راهبردی با بلوک شرق، نمونه هایی از راهکارهای تهران در این جنگ اقتصادی است.

با این حال همچنان مشکلات زیادی در پیش است. تحلیلگران هشدار می دهند که هر قدر ایران بتواند فعلا محدودیت ها را دور بزند، فشارهای داخلی ناشی از تورم، کسری بودجه و بی اعتمادی بهبود اقتصادی را محقق نمی کند. رسانه های مهم بین المللی هم کمابیش اجماع دارند که ایستادگی ایران و شکستن سد صادرات، شگفتی ای بود که برنامه ریزان غربی آن را دست کم گرفتند.

از این پس نیز وضعیت مشابهی حکمفرماست: ایران ممکن است محدودیت های جدید را در کوتاه مدت دور بزند، اما تداوم این شرایط بی تاثیر بر اقتصاد و سیاست داخلی نخواهد بود. مسیر پیشِ رو با تکیه بر داده های رسمی و ارزیابی منصفانه رسانه ها نشان می دهد که تهران برای عبور از تنگنای تحریم، نیازمند ترکیبی از دیپلماسی هوشمند، مدیریت مالی دقیق و افزایش تولید داخلی است، سیاست هایی که تاکنون کلید موفقیت نسبی ایران در مقابله با مکانیسم ماشه بوده اند.