فرارو- ذوق و شوق دانشجویان جدیدالورود به دانشگاه های برتر ایران، همچون صنعتی شریف و تهران، با شنیدن این خبر که هفته ای یک استاد مهاجرت می کند، کور شد.

به گزارش فرارو، بسیاری از دانشجویان، زمانی که نام خود را در فهرست پذیرفته شدگان دانشگاه هایی چون شریف می بینند، در خیال خود به استادان نخبه و برجسته ای می اندیشند که قرار است زیر نظر آن ها آموزش ببینند. اما در سال های اخیر، روند مهاجرت استادان دانشگاه های تراز اول کشور به ویژه در دو سال گذشته، شدت بی سابقه ای یافته است.

این بحران تا جایی پیش رفته که جایگزینی برای استادان مهاجر عملاً ممکن نیست. ابراهیم آزادگان، استاد دانشگاه صنعتی شریف، در نشستی اعلام کرده است که طی سه سال گذشته حدود 70 استاد از این دانشگاه مهاجرت کرده اند. اکنون صندلی ها خالی از استادان باقی مانده اند؛ صندلی هایی که مشخص نیست چه کسی قرار است بر آن ها بنشیند. باید بررسی کرد چرا این صندلی ها خالی می شوند و این روند چه پیامدهای تازه ای برای جامعه ایران به همراه خواهد داشت.

جای خالی اساتیدی که در حوزه خودشان اسم و رسمی داشتند در چند سال اخیر خالی است. هر کدام از آن ها برای رفتن دلیلی داشتند و هر یک قصه تراژیک خودشان را. شاید در وهله اول تصور شود که اصلی ترین مشکل، مسائل مالی است، اما این فقط یک بعد از ماجراست.

به گفته یک دانشجوی دانشگاه صنعتی شریف یکی از اساتید مطرح ایران که رتبه یک کنکور سال 68، رتبه یک کارشناسی و رتبه یک ارشد الکترونیک شریف و اولین فارغ التحصیل دکتری مخابرات کشور بوده و بعدتر استاد دانشگاه شریف شده و حتی وزیر اقتصاد هم شاگرد این استاد بوده در مورد علت رفتنش می گوید: من می توانستم تا 70 سالگی بمانم ولی در 58 سالگی تقاضای بازنشستگی کردم. علتش این بود که این هایی که می آیند سر کلاس، نه امیدی دارند و نه انگیزه ای.

استاد دانشگاهی که پیش تر نقل قولی از او آورده شد در مورد از بین رفتن انگیزه اینطور توضیح می دهد: از زمان وزارت بهداشت توسط دکتر قاضی زاده هاشمی، استعدادهای خوب می روند تجربی و کمتر کسی می آید ریاضی. چهل درصد سهمیه ای را هم که به ما می دهند که رتبه 20 هزار کنار رتبه 20 می نشیند! خودتان تصور کنید چه می شود. این در حالی است که در روزهای ابتدایی کار دولت چهاردهم ضرورت اصلاح و بازنگری سهمیه ورود به دانشگاه ها به ویژه در رشته های پرمتقاضی تبدیل به موضوعی مهم و قابل بحث شد.

اما در سال جدید کنکور هم خبری از اصلاحات نبود و انتقادات پس از مشخص شدن قبولی ها بالا گرفت. در 29 مهر ماه رییس دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت: بیش از 50 درصد صندلی های این دانشگاه توسط دانشجویان سهمیه ای اشغال شدند. از این رو اساتیدی که وارد کلاس درس می شوند، با دانشجویانی مواجه می شوند که برای رسیدن به آن صندلی بی خوابی های مکرر و سختی های فراوان نکشیده اند و با جان و دل برای پاس کردن درس ها مایه نمی گذارند.

یکی از اساتید دانشگاه شریف که نخواسته نامش فاش شود به خبرنگار فرارو گفت: از محوطه دانشگاه سمت دانشکده می رفتم که شنیدم اکیپی از بچه ها در مورد رتبه کنکورشان صحبت می کند، یکی از آن ها گفت رتبه اش 10 هزار شده و سهمیه رتبه او را به 100 رسانده است. از قضا همان دانشجو سر کلاسم حاضر شد و در اولین جلسه برگزاری کلاس چنان خارج از فضای بحثی ما بود که انگار از سیاره دیگری آمده است.

او برای تشریح وضعیتی که دانشگاه شریف در چند سال اخیر دارد گفت: در برابر او دانشجویانی را می شناسم که با من کلاس کنکور داشتند و با رتبه 1000 نتوانستند رشته دلخواهشان را در دانشگاه شریف قبول شوند. چه جوان های باهوشی خانم خبرنگار! نمی توانم از روحیه آن ها پس از دیدن رتبه کنکورشان حرفی بزنم. واقعا جایشان سر کلاس خالی است و فکر می کنم حالا آب در هاون می کوبم.

از طرفی دیگر نبود تجهیزات، بودجه ناکافی و محدودیت در فعالیت های تحقیقاتی باعث کاهش انگیزه می شود. یکی دیگر از اساتید دانشگاه شریف نیز به خبرنگار فرارو گفت که بسیاری از اساتید بهترین دانشجویان را کاندید می کنند تا برایشان شرایط تحصیلی و تحقیقی بهتری خارج از ایران پیدا کنند. آنان با تهیه یک توصیه نامه قوی برای دانشجو و جمع آوری رزومه خودشان، وقتی فرصت های بهتری خارج از ایران می بینند، مهاجرت می کنند. درواقع آن ها حوصله سر و کله زدن با دانشجویانی که از پیش مطمئن هستند تمام درس هایشان را مثل قبولی در کنکور پاس خواهند شد ندارند.

از طرفی دیگر، تجهیزات و بودجه برای تحقیقات بسیار محدود است. چندی پیش، وقتی محمدامین کلاته، دانشجوی دانشگاه تهران در آزمایشگاه فوت شد، علی حسین رضاییان معاون دانشجویی دانشگاه تهران گفت: به طور کلی زیر ساخت ها و تجهیزات در آزمایشگاه ها فرسوده است. همه محقق ها و دانشجویانی که در آزمایشگاه ها کار می کنند، به کمبودها و وضعیت زیر ساخت ها اعتراض دارند. این واقعیت انکارناپذیری است و با توجه به وضعیت کشور، به هر حال اینها چالش هایی هستند که ما با آن مواجهیم.

اما در مورد مسائل اقتصادی و ابعاد حمایتی نیز نکاتی وجود دارد که اساتید دانشگاه را که البته جزو نخبگان هستند ترغیب به رفتن می کند. اولین فارغ التحصیل دکتری در رشته مخابرات در این مورد می گوید: من نیاز مالی نداشتم ولی اغلب اساتید با این حقوق نمی توانند زندگی کنند لذا مجبور به رفتن می شوند. حقوق استاد از حقوق آبدارچی در شرکت ها کمتر است.

در تایید حرف این استاد، ابراهیم آزادگان، استاد دانشگاه شریف، می گوید: امروز کسی که 30 سال زحمت کشیده و درس خوانده و مدارج علمی را سپری کرده حقوقی برابر با یک کارمند در دانشگاه دریافت می کند. او در بخش دیگری از صحبت هایش اشاره می کند که حتی اگر فارغ التحصیل از دانشگاه ام آی تی باشید در اولین سال تدریس 28 میلیون تومان حقوق می گیرید. این در حالی است که برای ورود به یک عرصه شغلی باید انگیزه ای وجود داشته باشد. فردی با داشتن رزومه از دانشگاه ام آی تی به راحتی در پروژه های پردرآمد جذب می شود و دلیلی برای ورود خود به حوزه دانشگاه نمی بیند.

علاوه بر مسائلی که ذکر شد، امنیت روانی و آسایش نیز برای اساتید دانشگاه حائز اهمیت است. عموما اساتید نخبه به دنبال حواشی نیستند، اما درگیری آنان با گزینش، حراست و نگهبانان تمامی ندارد. کارن ابری نیا، دبیر کانون صنفی استادان دانشگاهی ایران، در نشستی اشاره کرد: در دولت قبل (سیزدهم) یکی از همکاران را در اتاقی نشانده بودند و کلی سوال و جواب کرده بودند، بعد به او گفته بودند تو اصلاً بلدی قرآن بخوانی، این استاد هم گفته بود بله، بعد قرآن جلویش گذاشته بودند و گفته بودند بخوان.

او در مثال دیگری یادآور شد: به یکی از استادان جوان ما گفته بودند چرا تا حالا ازدواج نکردی، گفته اتفاقاً دوست دارم ازدواج کنم اما تا حالا برام موقعیت مناسب ایجاد نشده، به استاد جوان ما گفته بودند اگر تا سال آینده ازدواج نکنی قراردادت را تمدید نمی کنیم.

از این روست که سید رحیم ابوالحسنی، استاد دانشگاه تهران می گوید: انتظار می رود مرکز جذب و گزینش اساتید نیز با نگاهی متساهل تر و روادارانه تر عمل کند و ملاک اصلی را تخصص علمی قرار دهد تا شاهد تکرار سخت گیری های غیرضروری گذشته نباشیم.

به گفته یک کارشناسان آموزشی: وقتی فردی با مدارج علمی بالا و تحصیل کرده ی دانشگاه های معتبر دنیا باید برای ورود به دانشگاه یا تمدید قراردادش پاسخگوی چنین سؤالاتی باشد، طبیعی است که احساس می کند جایی برای رشد و آرامش ندارد. از طرفی دیگر برخی اساتید اشاره می کند که عموما برای مسائل علمی کمتر استادی مورد مواخذه قرار می گیرد. اگر دانشجویی به گروه آموزشی مراجعه کرده و از اشتباهات استاد حین تدریس صحبت کند کسی پیگیر ماجرا نیست.

در گفت وگوهایی که با اساتید مهاجر شد و بررسی نگرانی های اساتیدی که در ایران حاضر هستند، یک نکته دیگر نیز پررنگ است و آن نگرانی آنان از مساله دیپلماسی علمی است. در این مورد وزیر علوم هم گفته بود: اسنپ بک شامل حوزه های علم نمی شود و طبق پروتکل های یونسکو این تحریم نباید شامل علم، پژوهش و فناوری شود؛ اما متاسفانه تحریم ها تاثیرات غیرمستقیم خواهد گذاشت.

بسیاری از اساتید نیازمند دسترسی به روزترین منابع علمی جهان اند در حالی که وقتی سایت های علمی با آی پی ایران باز می شود یک ضربدر قرمز بر نمایشگر رایانه می افتد! حالا اساتید می مانند و پروژه ها و تزهای ناتمامشان و راهی جز رفتن برایشان باقی نمی ماند. نهایتا نیز دستاوردی که آنان داشته اند نصیب همان کشوری می شود که آن استاد در آن پژوهش انجام داده است.

این در حالی است که اگر دانشگاه ها از نظر ساختاری وابسته به دولت نبودند، احتمال پابرجایی دیپلماسی علمی وجود داشت. چه بسا این احتمال می توانست به حل و فصل برخی دیگر از مشکلات ایران نیز کمک کند. همانطور که علی طهایی، عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی اشاره می کند: دیپلماسی علمی در یک محیط بیگانگی بین دولت ها، جایی که روابط دیپلماتیک رسمی وجود ندارد و در آنجا که پیگیری روابط مستقیم سیاسی دشوار یا غیرممکن بوده، دارای ارزش دوچندان است و باعث می شود حفظ ارتباطات بین دولت ها در دوران فقدان روابط رسمی تسهیل شود.

اما وزیر علوم همچنان معتقد است تا زمانی که دانشگاه ها از نظر مالی به بودجه دولت وابستگی دارند، امکان جدایی آنان دشوار است. با این وجود او اشاره می کند: دانشگاه های ما همچون دانشگاه تهران و صنعتی شریف با سابقه بیش از یک قرن، قابلیت استقلال دارند، اما باید مسیر آن هموار شود.

یکی از دانشجویان رشته مهندسی شیمی دانشگاه شریف که پس از اتمام دوره ارشد مقالات ISI فراوان و رزومه ای قوی داشت پس از فارغ التحصیلی از سوی یکی از دانشگاه ها دعوت به کار می شود. او در گفت وگوی خود با خبرنگار فرارو می گوید: دانشگاهی که به من پیشنهاد شد خارج از تهران بود. با من تماس گرفتند و گفتند کسی را نداریم تدریس کند. اما وقتی مبلغ حقوق را گفتند متوجه شدم حتی هزینه رفت وآمدم در نمی آید. از طرفی برای نشستن بر صندلی اساتیدی که در دانشگاه های تراز اول در اثر مهاجرت آن ها خالی مانده، باید رزومه تدریس چندساله داشته باشید.

او ادامه داد: اما به صورتی کاملا ویژه یک دفعه نام هایی ناآشنا بر صندلی آن ها می نشینند و وقتی در مورد رزومه آن اساتید تحقیق می شود فاجعه ای به دست می آید باور نکردنی. چه چیزی می تواند از این موضوع مضحک تر باشد که استادی که در یک دانشگاه تراز اول هم اکنون تدریس می کند، مقالات دانشجویانش را به نام خود زده است.

پیش تر نیز رییس مرکز جذب اعضای هیات علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در دولت سیزدهم گفته بود: دانشگاه های کشور با کمبود استاد مواجه هستند یعنی به ازای هر 20 دانشجو باید یک استاد باشد که تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله داریم.

با توجه به روند رو به رشد مهاجرت استادان دانشگاه و نخبگان علمی در سال های اخیر چالشی بحران زا برای آموزش عالی کشور ایجاد شده است. درواقع خروج استادان به خطری خاموش برای ظرفیت علمی دانشگاه ها تبدیل شده و کاهش مقالات، افت کیفیت آموزش و کند شدن جریان نوآوری از پیامدهای آن است. امیر عزیزی، مدیر گروه پژوهش و دانشگاه اندیشکده اقتصاد دانش بنیان، در این خصوص می گوید: اگر سیاستگذاران آموزشی کشور نسبت به این زنگ خطر بی تفاوت بمانند، مهاجرت فزاینده اساتید و بی توجهی به پژوهش های کاربردی می تواند شکاف میان دانشگاه و جامعه را عمیق تر کرده و ظرفیت علمی کشور را به شدت کاهش دهد.

بعلاوه، به گفته وزارت علوم میانگین تولید علمی هر استاد ایرانی کمتر از یک مقاله در سال است، و این موضوع در کنار افت رتبه دانشگاه ها در رتبه بندی جهانی نشان دهنده تأثیر مستقیم مهاجرت نخبگان بر کاهش جایگاه علمی ایران است. از طرفی مقالات موجود کمیتی شده اند و دستاوردی تازه ندارند. به همین خاطر است که وزیر علوم در اظهارات اخیر خود اشاره می کند: باوجود اهمیت انتشار مقالات علمی، دانشگاه ها نباید صرفاً به کمیت مقالات بسنده کنند، بلکه باید تمرکز ویژه ای بر حل مسائل عملی و کاربردی داشته باشند .

از سوی دیگر، پیامدهای اقتصادی و اجتماعی این روند نیز قابل چشم پوشی نیست. طبق داده های منتشرشده در بین سال های 2010 تا 2022 بیش از 12 هزار پژوهشگر ایرانی مهاجرت کرده اند، آماری که نشان می دهد کشور با از دست دادن سرمایه های انسانی خود متحمل هزینه های سنگین و فرصت سوزی علمی شده است.

همچنین این روند در کنار کاهش استقلال دانشگاه ها و نبود فضای آزاد علمی، جایگاه بین المللی مؤسسات آموزش عالی ایران را تضعیف کرده است. مجموعه این شرایط، به گفته کارشناسان، موجب افزایش ناامیدی در میان جامعه دانشگاهی و تشدید تمایل استادان و دانشجویان به خروج از کشور شده است که توسعه ایران را تهدید می کند.