علی اهنگر در یادداشتی در روزنامه هم میهن نوشت: دعواهای محمدجواد ظریف و سرگیی لاوروف سابقه ای به قدمت خدمات این دو دیپلمات کارکشته در سازمان ملل دارد. هر دو از کهنه کاران روابط بین الملل هستند و از معدود کسانی هستند که بر پیچ و خم سازوکارهای حقوقی سازمان ملل متحد اشرافی مثال زدنی دارند. همین کهنه کاری در سیاست و روابط دیپلماتیک هم زمینه ای فراهم می کرد تا هیچ گاه بر سر هیچ مسئله ای به راحتی به توافق نرسند؛ یا به عبارت دیگر، دچار اختلاف و بگو مگو و کل کل باشند.

این بار اما آتش اختلاف را سرگیی لاوروف برافروخت. او از خانه نشینی ظریف شاید سود جست تا کمی تلافی آن بگومگوهای پیشین را درآورد؛ اما جانب انصاف را نیز فرونگذاشت. چیزی که هست این بخش از فرونگذاشتن جانب انصاف از سوی لاوروف در ایران کمتر دیده شد.

لاوروف در حاشیه نشست عرب-روسیه در مسکو در 21مهر 1404 در پاسخ به خبرنگاران عرب، مکانیسم ماشه در برجام را ایده ظریف دانست. به گفته لاوروف که دویچه وله و دیگر رسانه ها آن را منتشر کردند، بند مکانیسم ماشه در برجام که یک تله حقوقی علیه ایران محسوب می شد، در مرحله پایانی مذاکرات، مستقیماً میان ظریف و کری توافق شد.

وزیر خارجه روسیه در ادامه گفت: راستش را بخواهید، ما از این موضوع (توافق ظریف و کری بر سر مکانیسم ماشه) شگفت زده شدیم. اما وقتی که شرکای ایرانی ما این فرمول بندی را پذیرفتند، ما هم دلیلی برای اعتراض نداشتیم. بخش منصفانه گفته لاوروف که در ایران مورد توجه قرار نگرفت، اینجا بود که درباره انگیزه ظریف در پذیرش مکانیسم ماشه، گفت: ایران قصد و غرضی برای نقض برجام نداشت و در عمل هم، ایران توافق را نقض نکرد، بلکه ایالات متحده از آن خارج شد و اروپایی ها هم تعهدات خود را انجام ندادند.

در ایران پخش سخنان لاوروف کافی بود تا آتشبارهای مخالف علیه برجام و ظریف به غرش درآید. بنابراین ظریف هم خود را موظف به پاسخ دید. او پنجشنبه 24مهر1404 در هشتمین گردهمایی یاران و دانش آموختگان دانشگاه تبریز، وقت را غنیمت شمرد و توپخانه خاموش شده اش را علیه لاوروف و روسیه به کار انداخت. او ضمن تکذیب گفته های لاوروف مبنی بر اینکه مکانیسم ماشه مخلوق لحظه های آخر گفت وگوهای برجام بین جان کری و او بود (که مصاحبه ی اخیر علی لاریجانی هم آن را تایید می کند) لوله ی آتشبار یک دیپلمات بازنشسته را به کل روسیه و رویکرد این کشور به برجام و ایران گرفت.

او در مورد رویکرد اصلی روسیه به برجام به نقل قولی از ناصر قندیل، سردبیر نشریه لبنانی البناء و عضو پیشین پارلمان لبنان اشاره کرد؛ نقل قولی که سردبیر لبنانی را به شدت عصبانی کرد. آن چنان عصبانی که عنان از کف داد و جانب حرمت فروگذاشت و تقریباً هر چه از دهانش بیرون آمد، در صفحه خود در شبکه اجتماعی، نثار جواد ظریف کرد.

اما چون به آن ویدئوی گفته های ظریف که ناصر قندیل خودش به آن استناد کرده، نیک گوش فرادهیم، خیلی زود درمی یابیم که مجموعه عصبانیت ناصر قندیل از گفته های ظریف ناشی از درست گوش ندادن به سخنان او یا ترجمه اشتباه آن بود.

ظریف در همان ویدئوی پیوست نوشتار ناصر قندیل، نقل قولی را از او به نقل از شهید سلیمانی در سفرش به روسیه و دیدار با پوتین برای جلب همکاری او در سوریه بیان می کند. ظریف از ناصر قندیل نقل می کند که پوتین گفته بود همکاری ما در سوریه ممکن است به از بین رفتن برجام منجر شود. همین گفته را ناصر قندیل در نوشتارش عیناً می آورد که نشان می دهد نقل قول درست است. نکته ای که قندیل به آن توجه ندارد یا به اشتباه برایش ترجمه شده است، ادامه سخنان ظریف است که می گوید: تحلیل من از این گفته شهید سلیمانی از پوتین این بود که روس ها در پی از بین بردن برجام هستند. حالا این تحلیل ظریف چقدر درست یا نادرست باشد، موضوع دیگری است.

پس تا اینجا سمپاشی ناصر قندیل به کلی رد می شود. اما نکته ای که هست؛ ظریف در خالی کردن دق دلی خود از روسیه، با استفاده از فن بازنشستگی که می داند تاثیر و پیامد دیپلماتیک در روابط دو کشور ندارد، به نگاه استراتژیک روسیه در روابطش با ایران می پردازد. او با تکیه بر چهل سال فعالیت دیپلماتیک خود و آشنایی عمیق با روسیه می گوید: مسکو در روابطش با ایران دو خط قرمز دارد: ایران نباید با جهان به روابط آرام برسد و نباید به درگیری کشانده شود.

این گفته ظریف اما نه به چهل سال گذشته، که ریشه در تاریخ روابط روسیه با ایران دارد. این گفته او ما را به یاد نوشته های سر اسپرینگ رایس، وزیر مختار انگلستان در ایران در زمان انقلاب مشروطه و تحصن انقلابیون در سفارت بریتانیا (1908-1906) می اندازد.

اسپرینگ رایس که دوست بسیار نزدیک سر ادوارد گری، وزیر خارجه افسانه ای بریتانیا هم بود، در کتاب نامه های خصوصی خود به ترجمه جواد شیخ الاسلامی می نویسد: روسیه مانند پزشکی است که ایران را مانند بیماری می خواهد که نه بمیرد و نه بهبود بیابد.

اما حالا بیاییم روسیه امروز را بین گفته های ظریف، لاوروف و پوتین در نقل قولش از ناصر قندیل قضاوت کنیم. در یک داوری کلی باید بگوییم کنون زمانه دگر گشت و من دگر گشتم. ایران دگر گشته است؛ روسیه هم دگر گشته است. منطقه و روابط بین الملل هم دیگرگون شده اند.

ولادیمیر پوتین، در نقل قول ناصر قندیل که گفته بود همکاری روسیه با ایران در زمین سوریه ممکن است موجب عصبانیت آمریکا و ایجاد ضربه به برجام شود، به هر حال دیدیم که درست بود. چنان که همکاری ایران با روسیه در زمین اوکراین هم در نهایت به زیان برجام انجامید و خشم اروپاییان را چنان برانگیخت که هیچ پروایی در فعال ساختن مکانیسم ماشه و بازگرداندن همه قطعنامه های تحریمی سازمان ملل نداشتند.

در این نگاه تاریخی، برجام در سرآغاز خود مغلوب همکاری ایران و روسیه در زمین سوریه شد؛ و در پایان خود پیه شرمساری همکاری ایران با روسیه در زمین اوکراین را بر تن خود مالید. اما لاوروف در سخنان 21مهر خود جانب حرمت فرونگذاشت. او درباره انگیزه تیم مذاکره از پذیرش مکانیسم ماشه بیان می کند که ایران هیچ قصد و غرضی برای نقض برجام نداشت و در نهایت این آمریکا بود که از برجام خارج شد و اروپا بود که نتوانست به تعهدات اقتصادی خود عمل کند.

حالا اما روسیه وظیفه ای بس مهم تر بر دوش دارد؛ وظیفه ای که می تواند در شرایط تغییریافته منطقه و دنیا، نگاه تاریخی ایرانیان را برای همیشه نسبت به روسیه تغییر دهد.

ایران در جنگ جهانی دوم، به رغم زخم هایش، پل پیروزی برای شوروی بود. اکنون و در این زمانه ی خاص، آیا روسیه ی پوتین و لاوروف می خواهد و می تواند پلی برای پیروزی و پالایش روابط ایران با جهان باشد؟