خروج گاز و بخار از دهانه آتشفشان تفتان، بار دیگر نگاه ها را به یکی از مهم ترین آتشفشان های فعال ایران جلب کرد؛ پدیده ای که به گفته متخصصان، نشانه ای از فعالیت فومرولی در این کوه نیمه فعال و یادآور جایگاه ایران در کمربند آتشفشانی آلپ هیمالیا است. کارشناسان معتقدند بررسی دقیق این رویدادها می تواند به درک بهتر مخاطرات زمین گرمایی و آتشفشانی کشور کمک کند.

به گزارش ایسنا، ایران بر روی کمربند آلپ-هیمالیا قرار دارد؛ یکی از فعال ترین مناطق زمین ساختی جهان که از جنوب اروپا تا جنوب شرق آسیا امتداد دارد. در نتیجه برخورد صفحه عربی با صفحه اوراسیا، رشته کوه های زاگرس، البرز و مجموعه ای از آتشفشان های خاموش و نیمه فعال شکل گرفته اند.

بر اساس مطالعات سازمان زمین شناسی کشور و پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، بیش از 15 آتشفشان شناخته شده در ایران وجود دارد که از شمال غرب تا جنوب شرق کشور پراکنده اند. مهم ترین آنها عبارتند از:

دماوند (استان مازندران) : بلندترین قله ایران با ارتفاع 5610 متر، آخرین فعالیت آن به حدود 10 هزار سال پیش برمی گردد. خروج گازهای گوگردی و چشمه های آب گرم اطراف لاریجان و رینه، نشانه هایی از فعالیت فومرولی و حرارت در عمق زمین است. طبق بررسی های ژئوشیمیایی، دماوند هنوز به طور کامل خاموش نشده و به عنوان یک آتشفشان بالقوه فعال طبقه بندی می شود.

تفتان (استان سیستان و بلوچستان) : تنها آتشفشان نیمه فعال ایران که در دهه های اخیر چندین بار خروج بخار و گاز از دهانه آن مشاهده شده است. ارتفاع آن حدود 4050 متر است و از نوع آتشفشان چینه ای آندزیتی است. فعالیت های گاز و بخار از دهانه ماده کوه در اردیبهشت 1403 بار دیگر توجه ها را به خطر بالقوه این آتشفشان جلب کرد.

سبلان (استان اردبیل) : دومین قله مرتفع ایران با حدود 4811 متر ارتفاع، نشانه هایی از فعالیت حرارتی در چشمه های آب گرم سرعین و مشکین شهر وجود دارد. آخرین فوران حدود 100 هزار سال پیش رخ داده است. وجود منابع زمین گرمایی فعال در دامنه آن، سبلان را به یکی از گزینه های تولید انرژی زمین گرمایی در ایران تبدیل کرده است.

سهند (استان آذربایجان شرقی) : در جنوب تبریز قرار دارد و آخرین فعالیت آن حدود 200 هزار سال پیش گزارش شده است. کوه های اطراف تبریز شامل بقایای گدازه های قدیمی هستند. هم اکنون خاموش است، اما زمین گرمایی زیرسطحی در آن وجود دارد.

بزمان (استان سیستان و بلوچستان) : یکی از جوان ترین آتشفشان های ایران در جنوب غربی تفتان قرار دارد. شواهد گدازه ای تازه و فعالیت حرارتی ضعیف در اطراف آن دیده می شود.

از دیگر آتشفشان های در غرب و شمال غرب ایران می توان به آتشفشان های کوچکتری چون سراج الدین در کردستان، کوه سلطان در نزدیکی مرز پاکستان، آرارات کوچک در مرز ترکیه و کوه های چهل تن، آق داغ و بینالود اشاره کرد که در گذشته فعالیت های آتشفشانی داشته اند، اما اکنون خاموش هستند.

مطالعات زمین گرمایی نشان می دهد که دما در عمق چند کیلومتری زیر دماوند، سبلان و تفتان هنوز بالاتر از میانگین زمین است. از سوی دیگر، وجود گازهای گوگردی و چشمه های داغ بیانگر پتانسیل فعال شدن دوباره برخی آتشفشان ها در بازه های زمین شناسی آینده است.

با توجه به موقعیت زمین ساختی ایران و فرورانش ورقه عربی در ناحیه مکران، احتمال بروز فعالیت های آتشفشانی در جنوب شرق کشور بیشتر از سایر مناطق است. متخصصان زلزله شناسی تأکید می کنند که پایش منظم دمای دهانه ها، گازهای خروجی و تغییرات لرزه ای در این مناطق باید در دستور کار باشد. در حال حاضر، هیچ نشانه ای از فوران قریب الوقوع در ایران وجود ندارد، اما بی توجهی به رصد مستمر می تواند خطرات پیش بینی ناپذیری در آینده به همراه داشته باشد.

حالا اما تفتان بعد از دماوند با خروج گازهایی از دهانه آن خبرساز شد و به گفته استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی این آتشفشان یکی از آتشفشان های نیمه فعال ایران است که فعالیت هایی در سال های 1349 تا 1350 از خود نشان داده است.پ تشریح وضعیت آتشفشان نیمه فعال استان سیستان و بلوچستان

دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله در گفت وگو با ایسنا، اظهار کرد: قله آتشفشان نیمه فعال تفتان با خروج گاز و بخار از دهانه آتشفشان از شهر خاش خبرساز شده و باعث نگرانی مردم منطقه در سیستان و بلوچستان شده است. کوه تفتان یکی از آتشفشان های نیمه فعال ایران است که فعالیت هایی در سال های 1349 تا 1350 از خود نشان داده است.

زارع افزود: تفتان آتشفشان چینه ای فعال در جنوب شرقی ایران در استان سیستان و بلوچستان است که با حدود4 هزار متر ارتفاع از سطح دریا، مرتفع ترین کوه جنوب شرق ایران محسوب می شود و نزدیک ترین شهر به قله تفتان، شهر خاش است.

وی ادامه داد: تفتان دارای دو قله اصلی به نام های نرکوه و ماده کوه است. قله جنوب شرقی ماده کوه به وسیله جریان های گدازه ای با ظاهر تازه احاطه شده و دست کم سه دهانه دارد. سنگ اصلی تفتان از نوع آندزیت است.

این استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی با اشاره به سابقه تاریخی فعال شدن این آتشفشان، خاطر نشان کرد: گزارش های مربوط به فعالیت های آتشفشانی تاریخی این کوه نامشخص است و جوان ترین تاریخ های رادیومتری آن به حدود 7هزار سال قبل بازمی گردد. به نظر می رسد تفتان بخشی از یک منطقه زمین گرمایی باشد.

وی با بیان اینکه در اطراف آتشفشان تفتان تعدادی چشمه آب گرم وجود دارد، اضافه کرد: این آتشفشان بخشی از یک کمان آتشفشانی در ایران است که به همراه آتشفشان بزمان در ایران و کوه سلطان در پاکستان تشکیل شده است. این کمان آتشفشانی روی لایه های رسوبی کرتاسه تا ائوسن قرار دارد و از فرورانش ورقه اقیانوسی عربی در زیر فلات ایران در محل فرورانش مکران به وجود آمده است.

محقق حوزه مخاطرات با اشاره به ریشه نام این کوه، گفت: اینکه نام تفتان ممکن است از یک واژه ایرانی با ریشه تفت به معنای مایع نیمه جامد گرفته شده باشد، می تواند نشان دهنده این باشد که مردم در گذشته در اطراف آتشفشان شاهد فعالیت های پراکنده بوده اند.

زارع خاطرنشان کرد: در تاریخچه فعالیت تفتان، فوران هایی در سال های 1902، 1970 و 1993 میلادی ثبت شده است. گزارشی از انتشار دود در سال 1877 ممکن است به اشتباه ابرها را با فعالیت های آتشفشانی اشتباه گرفته باشد. همچنین در سال 1914، فعالیت آتشفشان به صورت برخاستن ابرهای دودزا توصیف شده است.

وی ادامه داد: پژوهش های قبلی من نشان می دهد که این فوران ها با فعالیت زلزله همراه بوده اند. در فوران سال 1902، دود شدید و درخشش شبانه روی آتشفشان مشاهده شده و فوران سال 1993 شامل یک جریان گدازه ای به طول حدود 60 متر گزارش شده است. البته ممکن است جریانی از گوگرد مذاب در سال 1372 موجب تصور سرازیر شدن گدازه شده باشد.

این استاد پژوهشگاه زلزله شناسی در توضیح ویژگی های فعلی آتشفشان تفتان، گفت: آتشفشان تفتان فعالیت فومرولی شدیدی را در دریچه هایی با دمای بالا در اطراف دهانه نشان می دهد. فومرول ها عمدتاً در شرق و در لبه دهانه غربی به صورت بازدم های گازی مشاهده می شوند که مردم محلی آن را دود می نامند. این گازها به صورت ابرهای زرد مایل به سفید با بوی تند از دهانه ها خارج می شوند.

وی افزود: دریچه هایی که گاز از آن ها بیرون می آید، به صورت ترک ها و شکاف های متعدد در اطراف دهانه اصلی قرار دارند و ستون های دود یا فومرول های بزرگ تر می توانند به قطر حدود یک متر برسند.

زارع یادآور شد: وقوع انفجارهای گرمابی در این آتشفشان از حضور سنگ ها و برش های ساخته شده آتشفشانی در اطراف دهانه استنباط می شود.