اگر از کودکان بسیاری از روستاهای محروم سیستان و بلوچستان بپرسید امروز چه غذایی خورده اید اغلب به نان و نمک و روغن، سبزی های خودرو و چند چیز جزیی اشاره می کنند و نمی دانند بستنی و آب میوه، پفک و آب نبات چه مزه ای دارد. شاید اما چندان نیازی هم نباشد از آن ها این سوال را بپرسید؛ فقط کافی است که به دانشگاه های استان سری بزنید تا ببینید دختر و پسرانی که به آن راه یافته اند اغلب کوتاه قد هستند و آثار سوءتغذیه در زندگی آن ها مشهود است.

به گزارش اعتماد، نگاهی به مشاهدات میدانی گروه های خیریه و گزارش های سال های گذشته درباره شب کوری میان کودکان و بزرگسالان چندین روستا به دلیل فقر غذایی نیز حکایت از آن دارد که این وضعیت نه یک خاطره تاریخی که واقعیتی جاری است.

خشکسالی های پی درپی، بیکاری مزمن و نبود زیرساخت های اساسی باعث شده است که بسیاری از روستاها همچنان نه به آب آشامیدنی سالم دسترسی داشته باشند و نه غذای کافی و سالم و این فقر ادامه دار، آینده کودکان و سلامت نسل های بعدی در این استان را به خطر انداخته است.

عظیم شه بخش یکی از استادان دانشگاه سیستان و بلوچستان فقر غذایی و تاثیر آن بر سلامت کودکان و بزرگسالان منطقه را پیش از آنکه حتی به سخنان پرویز پرستویی درباره فقر غذایی مردم در روستاهای محروم برسیم، پیش می کشد.

پرویز پرستویی در شهریور ماه امسال برای جلب توجه مسوولان به مسائل سیستان و بلوچستان از واژه علف خواری برای تغذیه برخی مردم در مناطق محروم استان استفاده کرد که از سوی برخی فعالان در منطقه مورد انتقاد قرار گرفت.

حالا عظیم شه بخش در توضیح آن صحبت می گوید: در مورد اصطلاحی که آقای پرستویی به کار برد و گفت: علف می خورند باید توضیح داد که منظور این است که هنوز در برخی مناطق کشور، مردمی زندگی می کنند که شبیه دوران پیش از تاریخ به جمع آوری خوراک از طبیعت، گیاهان خودرو و ریشه های درختان متکی اند. در کردستان، ایلام، بلوچستان، بخش هایی از خراسان و حتی مازندران، خانواده هایی هنوز ریشه ها، میوه های خودرو یا گیاهان صحرایی را جمع آوری و به عنوان خوراک مصرف می کنند.

این موضوع جدیدی هم نیست؛ در کتاب خاطرات دکتر پاپلی یزدی که هفت جلد آن منتشر شده، به تفصیل درباره تاریخ و شیوه زندگی در نقاط مختلف ایران از جمله یزد و کردستان توضیح داده شده است. واقعیت این است که ما در برخی مناطق کشور طی 40 یا 50 سال گذشته تغییرات چندانی نداشته ایم و همچنان مردم برای بقا به جمع آوری گیاهان و خوراک های طبیعی متکی اند. پس بله، مردم فقیر هستند و این مساله واقعی است.

او معتقد است که تعبیرهایی مانند علف خوردن باید در همان معنای توصیفی اش از سبک زندگی و محرومیت دیده شود، نه به شکل تحقیرآمیز.

عظیم شه بخش در توصیف شرایط غذایی برخی مناطق استان می گوید: دانشجویانی که شما در خیابان دانشگاه می بینید همه کوتاه قد هستند و از اینجا معلوم است که همه کودکان و خانواده هایشان فقیر هستند و فقر غذایی دارند که قدشان کوتاه است.

او همچنین از دهه هشتاد یاد کرد که یک گروه پزشک و روسای شبکه بهداشت و درمان شهرستان نیکشهر طی گزارشی ویدیویی از روستای بنت، این موضوع را طرح کرده بود که برخی اهالی روستا به واسطه فقر غذایی دچار شب کوری شده اند.

چند وقت قبل دنبال فیلم گشتم، اما آن را پیدا نکردم. فکر می کنید غذای بچه ها و بزرگسالان در این مناطق چه بود؟ آب به اضافه نمک، روغن که اگر رب گوجه هم داشت خیلی شاهانه می شد و آن را با پیاز و نان می خوردند و بسیاری از این افراد دچار شب کوری شده بودند.

این شرایط اما به شکل های دیگری همچنان ادامه دارد و گواه آن فیلم ها و تصاویری است که گاهی از مردم در روستاهای مختلف در فضای مجازی منتشر می شود. رسول خادم هم در صفحه اجتماعی خود با عنوان قمارباز بارها به این موضوع پرداخته و با کودکان این مناطق سخن گفته است. با این حال به گفته عظیم شه بخش برخی معتقدند ما در کشور گرسنه یا محروم به معنای مطلق نداریم به این معنا که وقتی مثلا پرویز پرستویی درباره این مسائل صحبت می کند، عده ای می گویند او از ما سوءاستفاده کرده است در حالی که او به عنوان یک هنرمند مبالغه می کند تا موضوع بیشتر دیده و کاری برای آن انجام شود.

آذر سال 1383 خبرگزاری ایرنا گزارشی منتشر کرده بود که بر اساس آن دست کم 10 نفر در روستایی که کمتر از پنجاه نفر جمعیت داشت به خاطر فقر و گرسنگی به شب کوری مبتلا شده بودند از یک دختربچه پنج ساله گرفته تا پیرزن 54 ساله.

همان زمان البته گروه های پزشکی به این منطقه اعزام شدند و معاینات تیم پزشکی اعزامی نشان داد که فراتر از شب کوری، ساکنان منطقه توتان و مهمدان بلوچستان با دیگر بیماری های چشمی، دهان و دندان، زنان و زایمان، داخلی و اطفال روبه رو هستند.

بیست سال پس از آن روزها، پرویز پرستویی در روز ملی سینما و در حضور علی ربیعی، دستیار اجتماعی رییس جمهور و رییس انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات، وضعی را توصیف کرد که بی شباهت به آن روزها و سال ها نیست. بهانه این سخنان البته گفتن از رنج بی شناسنامه های سیستان و بلوچستان در مناطق مرزی و روستاهای محروم ایران بود که به بحث های دیگری هم کشیده شد.

شما بنده را به اسم کوچک و فامیلی می شناسید ولی من و رسول خادم افتخار می کنیم در مناطق محروم سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی و برخی دیگر از نقاط مناطق محروم کشور، ما را به اسم کوچک و فامیلی می شناسند ولی نمی دانند کارمان چیست، چون نه رادیو دارند، نه تلویزیون دارند، نه برق دارند و نه رسانه.

او خطاب به علی ربیعی از کودکان بی شناسنامه، کودکان مدرسه ای در این منطقه سخن گفت که صفر تا صد هزینه آن با موسسه خادمین حضرت علی بن ابی طالب بوده است: یک روزی مدیر آن مدرسه به من گفت: آقای پرستویی، آیا می توانیم یک افطاری به این بچه ها بدهیم، گفتم: چه اشکالی دارد؟ آقای خادم هم نبودند. گفت: آخه هزینه دارد. گفتم: خب چقدر هزینه دارد؟ مبلغی را گفت. گفتم: اشکالی ندارد، من این مبلغ را واریز می کنم، دوباره گفت: می خواهیم شام بدهیم. گفتم: اشکالی ندارد آن را هم تهیه کنیم.

دفعه بعد که ما برای سرکشی به مدرسه رفتیم، به من گفت که ای کاش موقعی که افطاری دادیم شما هم حضور داشتید و تماشا می کردید وقتی ما این سفره را پهن کردیم، بچه ها با چه ولعی افطار کردند. قبل از شام، چون این بچه ها در عمرشان نه خامه، نه پنیر، نه زولبیا بامیه خورده بودند، چون اصلا نداشتند که بخورند. بعد ما به آن ها گفتیم: خیلی خودتان را سیر نکنید، شام برایتان زرشک پلو با مرغ گرفته ایم. گفتند: ما به این زرشک پلو با مرغ لب نمی زنیم. گفتیم: چرا؟ گفتند: این را می بریم خانه مان، چون ما در خانواده مان تا حالا گوشت نخورده ایم.

این خانواده ها در واقع فاقد هویت رسمی هستند، یعنی شناسنامه ندارند و تعدادشان هم کم نیست. خواهش من این است که از این طریق، حالا آقای ربیعی هم اینجا نشسته اند، تقاضا کنم ترتیبی اتخاذ شود که این هموطنان ما که متعلق به همین آب و خاک هستند، نه افغانستانی هستند، نه پاکستانی، طبق سند هویت رسمی پیدا بکنند و این تقاضای من از طرف تمام مردم محرومی است که بعضا این را می خواهند.

پرستویی در پایان از گیاه خواری برخی از مردم مناطق محروم سیستان و بلوچستان سخن گفت و اینکه چون هویت رسمی ندارند حتی از داشتن عابر بانک هم محروم هستند. این در حالی است که ما در مملکتی زندگی می کنیم که زیر پایمان پر از ثروت است. بله، دوست دارم مسوولان در واقع نیم نگاهی به این مردم محروم داشته باشند.

این سخنان البته طبق معمول به مذاق بعضی خوش نیامد و به نقد این بازیگر پرداختند. او در نهایت یکی، دو هفته بعد در نهمین دوره جشن عکاسان سینمای ایران، زمانی که بالای تریبون رفت پاسخ انتقادها را این طور داد و در واقع به نوعی عذرخواهی کرد: من حرفی را زدم در خصوص فقری که نه در همه جا، بلکه در مناطق محروم وجود دارد. وقتی وارد زاهدان می شویم 250 کیلومتر باید زمینی برویم و 35 کیلومتر فرعی که زمان کرونا می گفتند دم شما گرم که به آنجا سفر می کنید و به خدا که کرونا اصلا آنجا را بلد نبود، چون جایی که می رویم برق و آب ندارند و مهم تر از همه اینکه هویت رسمی ندارند، یعنی شناسنامه ندارند.

شش سال این حرف ها را زدیم و اثر نکرد و هنوز هم اتفاقی نیفتاده و امیدوارم بالاخره اتفاق بیفتد. حرفی که روز ملی سینما زدم، باعث شد تا دوستان در سیستان وبلوچستان از من گله کنند و بی تردید که بزرگورانی آنجا هستند که دست خیر هم دارند. انسان های شریف، باغیرت و مقاوم که اگر در آنجا نباشند در مرز امنیت نداریم.

اما من در مورد کسانی صحبت کردم که با فقر مطلق آنجا زندگی می کنند و خطابم به مسوولان بود که نیم نگاهی به آن ها داشته باشند و من دست تک تک مردم شریف و دوست داشتنی سیستان وبلوچستان را می بوسم و به وجودشان افتخار می کنم. امیدوارم اگر صحبت های من آن ها را اذیت کرد بنده را ببخشند.

حالا هم البته شاید به واسطه ترس و نگرانی از همان نقدها و البته فشارهاست که پیگیری ها برای گفت وگو با مسوولان سازمان بهزیستی و فعالان منطقه بلوچستان درباره فقر غذایی چندان نتیجه ای نداشته است.

دانش داداله زهی اما یکی از معلمان شهرستان ایرانشهر و موسس و مدیرعامل ان. جی. او آموزشی خیریه یاوران فرهنگ و اندیشه است بر اساس تجریبات خود در این باره اطلاعاتی می دهد. او می گوید: این خیریه بیشتر در مناطق جنوبی سیستان و بلوچستان تمرکز دارد. در این مدت بارها مشاهده شده است که بچه ها به علت فقر، ترک تحصیل می کنند و بعد ازدواج های زودهنگام و کودک همسری برایشان پیش می آید. در حوزه ابتدایی، خانواده بسیاری از کودکان ما در حوزه روستا، محلات و حاشیه شهرها به قدری فقیرند که نمی توانند وعده صبحانه داشته باشند.

بر همین اساس ما در مدارس طرح صبحانه سالم را راه اندازی کردیم و دیدیم که چقدر بازدهی و فعالیت ذهنی بچه را متفاوت کرد. بسیاری از خانواده ها در بازدیدهای ما می گویند؛ چندین ماه است نه هیچ میوه ای داخل خانه آمده و نه حتی یک کیلو گوشت قرمز یا مرغ کامل. یا بیکار هستند و با یارانه گذران زندگی دارند یا حتی کارگران شهرداری و سایر ارگان ها هستند، اما ماه هاست حقوق دریافت نکرده اند. فشار اقتصادی منجر می شود که این خانواده ها مدام مجبور به جابه جایی شوند یا کودکانشان ترک تحصیل کنند.

او معتقد است که فقر غذایی از نظر کلسیم و ویتامین ها بسیار جدی است: نمونه های آن را سر کلاس های درس به طور عینی مشاهده می کنیم؛ کودکانی که در کپرها و در روستاهای حاشیه ای زندگی می کنند بسیار لاغر و دچار ضعف بدنی هستند و سر کلاس درس انرژی لازم را ندارند. یکی از ضعف های سیستم، حذف برنامه های تغذیه از مدارس است. ما در دهه 60 و 70 در مدارس کنجد، پسته و شیر داشتیم، اما اکنون این برنامه حذف شده است، بنابراین یکی از اصلی ترین راهکارها برای مدارس روستایی و حاشیه شهرها، بازگرداندن تغذیه صبحانه است.

داداله زهی می گوید که در حال حاضر نه تنها شرایط نسبت به گذشته بهتر نشده که با شرایط اقتصادی سال های اخیر مشکلات بیشتر شده است: 10 سال پیش بسته های غذایی تهیه می کردیم که شامل اقلام ضروری مانند برنج، روغن، رب، ماکارونی، سویا، عدس، قند و چای بود و با حدود 200 هزار تومان یک ماه خانواده ای را پوشش می داد، اما امروز همان بسته با دو میلیون تومان تهیه می شود.

بنابراین خانواده هایی که حقوق و یارانه شان تغییر چندانی نکرده است، مجبور به حذف گوشت قرمز و ماهی از سفره خود شده اند و حتی وعده های غذایی را کاهش داده اند و به ما می گویند اگر صبحانه داشته باشیم، ناچاریم ناهار یا شام را حذف کنیم. این مساله البته بیشتر در دوره ابتدایی دیده می شود. برخی خانواده ها تنها از سبزی های محلی یا صحرایی استفاده می کنند؛ آن ها را می جوشانند و به عنوان وعده غذایی مصرف می کنند. در واقع نوعی سبزی خواری اجباری است؛ چیزی که برای برخی انتخابی است، برای این خانواده ها اجبار است.

او همچنین از کاهش وعده های غذایی در خوابگاه دانش آموزان خبر می دهد: اگر پیش تر دانش آموزان سه وعده داشتند، اکنون یک وعده دریافت می کنند. حتی برنامه اقامت هفتگی آن ها هم تغییر کرده و به آن ها گفته می شود چهارشنبه ها به خانه بروند و شنبه صبح بازگردند. این در حالی است که فاصله خانه بسیاری از این دانش آموزان با خوابگاه و مدرسه 250 تا 300 کیلومتر است و به عنوان مثال از شهرهایی مانند راسک و فنوج به ایرانشهر می آیند در نتیجه هم از درس عقب می افتند و هم از نظر جسمی ضعیف می شوند، چراکه حتی در خانه شان هم غذای درست و حسابی ندارند.

سال گذشته آماری گرفتیم که نشان داد سرانه ای که به مدارس نمونه دولتی اختصاص داده بودند، روزانه به ازای هر دانش آموز فقط 10 هزار تومان بود؛ مبلغی که باید برای نان، قند، چای، صبحانه، ناهار و شام در نظر گرفته شود که خیلی کم است. در این شرایط، فشار اصلی بر دوش خانواده ها و خیرین است و دولت ها به جای عمل به مسوولیت خود، لحظه به لحظه از زیر بار تعهد شانه خالی می کنند.

سوءتغذیه کودکان، کمبود ریزمغذی ها مانند کمبود آهن که منجر به کم خونی می شود و همچنین کمبود روی در استان سیستان و بلوچستان نسبت به استان های دیگر بیشتر است. طبق گفته اطبایی، رییس اسبق دانشگاه علوم پزشکی سیستان وبلوچستان بین 20 تا 30 درصد کودکان زیر 5 سال، یعنی حدود 150 هزار نفر با فقر شدید و کمبود تغذیه مواجهند و وعده غذایی کامل ندارند؛ وعده غذایی آنان در حد نان و چای است و قطعا از میوه و سبزی بی خبرند.

اگر به آمار سوءتغذیه سال 1379 نگاه کنید، شدت فقر و سوءتغذیه از آن سال تا به الان در سیستان وبلوچستان سه برابر شده است؛ بنابراین این نشان می دهد، برنامه ها برای زدودن فقر و محرومیت کافی نبوده است و فاجعه فقر رو به گسترش نبود.

او گفته است که حدود 3 میلیون و 250 هزار نفر در این استان زندگی می کنند، اما 60 درصد خانوارهای شهری و 80 درصد خانوارهای روستایی زیر خط فقر هستند. به همین خاطر، کمیته امداد پوشش وسیعی در بین خانوارهای شهری و روستایی دارد. به دلیل فقر، خشکسالی و ناامنی، 40 درصد مردم زابل و چابهار حاشیه نشین هستند؛ بیشترین میزان حاشیه نشینی، در این استان وجود دارد.

نرخ بیکاری همچنان در این استان بالاتر از میانگین کشوری است و بر اساس گزارش وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی بیشترین فقر مسکن در سال 1401 متعلق به استان سیستان و بلوچستان بوده است. ماجرا اما این نیست و به گفته حسین علی شهریاری، رییس کمیسیون بهداشت مجلس حتی بسیاری مادران هم به دلیل فقر غذایی، مجبور شده اند شیر خشک را جایگزین شیر مادر کنند. اگر چه به لحاظ مالی حتی توان پرداخت هزینه آن را هم ندارند.

در این شرایط؛ طی سال های گذشته دولت ها بدون در نظر گرفتن زمینه های لازم، روی طرح های جوانی جمعیت تمرکز کرده اند، در حالی که سفره های مردم هر روز کوچک تر شده و امنیت غذایی در بسیاری از مناطق حتی برای کودکان تضمین نشده است.